Mapa Białegostoku z 1808 r. ze spisem mieszkańców z 1806 r.

Na nieniejszej mapie z 1808 r. są przedstawione trzy rodzaje informacji.

1) Dane wynikające z legendy zawartej na mapie (jej opis znajduje się poniżej i oparty jest na publikacji: K. Łopatecki, J. Danieluk, Plan miasta Białystok z 1808 roku, [w:] Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. XV, red. W. Walczak, K. Wiszowata-Walczak, Białystok 2023, s. 219–232.

2) Opisy wykonane w stosunku do obiektów dworskich/państwowych sporządzone na potrzeby finalizacji sprzedaży Białegostoku najpierw władzom pruskim, a później rosyjskim. Najpierw zamieszczamy opis pruski z 1802 r., następnie rosyjski z 1808 r., na koniec znajdują się adnotacje namiestnika obwodu białostockiego Ignacego Theylsa. Edycja źrółowa: Pałac Branickich w Białymstoku, t. 2, Lata 1802–1809, oprac. K. Łopatecki, W. Walczak, Białystok 2015 – przy czym wydanie jest w języku rosyjskim. W celu łatwiejszej dostępności prezentujemy tłumaczenie Karola Łopateckiego. Obliczenia wymiarów podajemy po przeliczeniu ze stóp pruskich (Brelinfuß lub Rheinfuß), które wynosiły 313,85 mm.

3) Spis podatkowy właścicieli sporządony przez władze pruskie w 1806 r. na utrzymanie policji miejskiej. Był on dwukrotnie wydawany drukiem: A. Małek, Mieszkańcy Białegostoku pod zaborem pruskim, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska” nr 10, Białystok 1996, s. 55-142; Spisy mieszkańców Białegostoku z lat 1799-1853, oprac. W. Wróbel we współpracy z W. Szwedem, Białystok 2016.

K. Łopatecki, J. Danieluk, Plan miasta Białystok z 1808 roku, [w:] Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. XV, red. W. Walczak, K. Wiszowata-Walczak, Białystok 2023, s. 219–232.

Prezentowana mapa stanowi ważne świadectwo rozwoju przestrzennego Białegostoku^[1]. Ukazuje ona z jednej strony proces rozbudowy miasta w okresie pruskim (1795–1807), a z drugiej strony prezentuje lokacje najważniejszych obiektów w nowo powstałym obwodzie białostockim (1807–1842). Należy dodać, że ten plan zaczął być wykorzystywany w badaniach historycznych od lat 90. XX w., a właściwie od 1993 r., kiedy to wojewódzki konserwator zabytków otrzymał fotokopię tej mapy z archiwum rosyjskiego. Natomiast trzy lata później plan ten został poddany omówieniu^[2]. Poniżej prezentujemy edycję źródłową, w szczególności legendę i napis naniesione bezpośrednio na plan.

Tytuł: Plan von der Stadt Bialystok / Планъ города Бѣлостока

Oryginał: Rosyjskie Wojskowo-Historyczne Archiwum Państwowe w Moskwie, f. 846, o. 16, d. 21756

Kopia elektroniczna: Narodowy Instytut Dziedzictwa, Oddział Terenowy w Białymstoku

Reprodukcja: „Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego” 1996, z. 2, wkładka

Skala: ok. 1 : 3700

Czas powstania: 1808

Autor: nieznany

[1] Poniższy artykuł stanowi efekt pracy nad projektem „Cyfrowa historia miasta – rozwój przestrzenny Białegostoku (XVIII–XIX wiek)”, nr NdS/550394/2022/2022.

[2] A. Oleksicki, Białystok i okolice – nowo pozyskane źródła kartograficzne z archiwów rosyjskich, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 1996, z. 2, s. 81–84.

Il. 1. Plan von der Stadt Bialystok, Rosyjskie Wojskowo-Historyczne Archiwum Państwowe w Moskwie, f. 846, o. 16, d. 21756

Często uważa się, że plan ten powstał w wyniku realizacji postanowień traktatu w Tylży, na mocy którego fragment departamentu białostockiego miał przejść w skład Imperium Rosyjskiego jako tzw. obwód białostocki^[1]. W rzeczywistości geneza jego powstania jest nieco bardziej skomplikowana. Plan miasta Białystok jest niedatowany i niepodpisany, ale ma podwójny system opisu: niemiecki i rosyjski, co świadczy o dostosowaniu map pruskich do potrzeb nowych władz. Te zaś miały rozrysowany plan miasta co najmniej od czerwca 1799 r., kiedy powstał tzw. plan Georga Beckera^[2]. Był on aktualizowany przy kolejnych okazjach: transakcji dzierżawy i planów sprzedaży Białegostoku (1802) ^[3] czy kolejnego spisu ludności miasta (1806)^[4]. Na mapach znajdowały się dwa zasadnicze rodzaje informacji:

1. odnotowywano budynki skarbowe, miejsca, w których działały instytucje publiczne, samorządowe i kościelne;
2. nadawano budynkom numery porządkowe, co miało ułatwić pracę skarbowo-administracyjną.

Plan von der Stadt Bialystok / Планъ города Бѣлостока ewidentnie wykonano na podstawie jednej z wersji mapy Georga Beckera (1799), przy czym ta wersja pozbawiona została numeracji budynków. Oznacza to, że nie miał charakteru porządkowo-fiskalnego, za to wyeksponowane zostały obiekty wchodzące w skład masy spadkowej Jana Klemensa Branickiego oraz inne ważniejsze miejsca o charakterze publicznym (np. z miejscami kultu). Napisy odnotowane bezpośrednio na mapie pochodzą z mapy Beckera, które czasem były dodatkowo tłumaczone na język rosyjski. Natomiast większość informacji zawarto w legendzie, na mapie zaś umieszczono litery i numery^[5]. Przede wszystkim tłumaczono na język rosyjski niektóre nazwy (m.in. ulic), a niekiedy podawano więcej szczegółów. Możemy zaobserwować nawet najdrobniejsze zmiany pomiędzy rokiem 1799 a 1808 w układzie budynków i ulic^[6]. Na szczególną uwagę zasługują budynki planowane odnotowane na planach z końca XVIII w., które w większości nie zostały wybudowane. Bardzo interesującą nowością są nasadzenia drzew, które z wyjątkiem lasów i ogrodów mają charakter rzeczywistych obiektów. Biorąc pod uwagę fakt, że mapa jest uszkodzona i na zgięciach znajdują się dwa duże i kilka mniejszych ubytków, postanowiliśmy umieścić tam zachowaną wersję mapy Beckera.

Il. 2. Plan von der Stadt Bialystok uzupełniony na polach ubytków o plan Białegostoku z 1799 r. (według Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, SBB-IIIC-Kart-X 48585).

Informacje źródłowe pozwalają stosunkowo dokładnie datować jego powstanie. Niewątpliwie było to przed zakupem pałacu i miasta przez Aleksandra I, co nastąpiło 20 lutego 1809 r.^[7] Przejęcie dóbr, a w szczególności pałacu musiałoby wiązać się z naniesieniem stosownych adnotacji. Zresztą same opisy świadczą o masie spadkowej – nie wymieniono już Izabeli z Poniatowskich Branickiej, pisze się ogólnie o pałacu i miejscach lub budynkach do niego przynależących (дворцы принадлѣжящïя). Jednocześnie proces uformowania głównych obiektów w stolicy obwodu białostockiego został zakończony – działa już Sąd Główny Białostocki, wyodrębnione są również budynki rządowe. A zatem mapa musiała powstać po 18/30 lipca, kiedy powołano sąd główny w Białymstoku^[8].

Generalnie plan powstał na potrzeby władz rosyjskich, zwłaszcza w kontekście wykupu pałacu i budynków dworskich oraz dóbr białostockich od spadkobierców Jana Klemensa Branickiego na rzecz cara Aleksandra I^[9]. Z tego procesu zachowała się korespondencja namiestnika obwodu białostockiego Ignacego Antonowicza Theylsa z Aleksiejem Borysowiczem Kurakinem. Najpierw Kurakin w sierpniu 1808 r. przekazał wolę cara, który życzył sobie zakupić wszystkie dobra wraz z wyposażeniem. W odpowiedzi na to Theyls w grudniu przygotował mapę (zaginioną) i dołączony do niej opis zabudowań i ich wyceny^[10]. Na mapie widoczne były litery i numery, które co prawda nie są zgodne z niniejszą wersją, ale ewidentna jest korelacja inwentarza i planu^[11]. Plany namiestnika dotyczące przeniesienia rządu obwodowego i sądu głównego do nowo wytypowanych budynków nie zostały jeszcze zrealizowane. Ostatecznie mapa musiała powstać między sierpniem a grudniem 1808 r.

PLAN VON DER STADT BIALYSTOK

Планъ города Бѣлостока – Plan miasta Białystok

1. Дворецъ съ принадлѣжащими къ нему тремя флигелями – Pałac z przynależącymi do niego trzema przybudówkami (skrzydłami)
2. Главной дворъ – Główny dziedziniec
3. Прïѣздой дворъ – Dziedziniec wstępny
4. Заднïй дворъ – Dziedziniec wewnętrzny
5. Домъ садовника – Dom ogrodnika
6. Oранжереи – Oranżeria
7. Теплицы – Cieplarnie
8. Проездъ въ садъ – Brama do ogrodu
9. Дворъ задовой – Dziedziniec wewnętrzny

1. Цветники – Klomby
2. Партеръ со статуями – Parter [ogród] z rzeźbami
3.  Верхнïй Италïанской садъ – Górny ogród włoski
4. Нижнïй садъ – Dolny ogród
5. Канхлы – Sadzawki (kanały)
6. Кменной мостъ – Kamienny most
7. Большая и малая коллонады – Duża i mała kolumnada
8. Бѣседки – Pawilony
9. Театръ – Teatr
10. Домъ въ котромь живуть чынѣ нѣкоторые учители Гимназïи – Dom zamieszkany przez niektórych nauczycieli gimnazjum
11. Гулянье – Szpalery [perspektywa]
12. Пороховой погребъ – Piwnica prochowa [prochownia]
13.  Пруды изъ коихъ наполняются водою каналы – Stawy zasilające kanały w wodę
14. Разныя ко дворцы принадлѣжящïя строенïя – Różne budynki przynależące do pałacu
15. Трактиръ Нова съ прудами и окрѣстностями – Nowa Karczma ze stawami i otoczeniem
16. Кменной мостъ подор въ Нову – Kamienny most w Nowym

1. Домъ въ котром живeть лѣсничы – Dom leśniczego
2. Огороды къ дворцу принадлѣжaщïe – Ogrody należące do pałacu
3. Домъ для огородниковъ – Dom ogrodników
4. Фольварокъ Бѣлосток cъ принадлѣжaщими строенïями – Folwark Białystok z zabudowaniami
5. Большая конюшня – Duża stajnia
6. Кузница – Kuźnia
7. Прачешная – Pralnia
8. Парадное мѣсто – Plac paradny
9. Вoдeная мельница – Młyn wodny

1. Разныя принадлѣжaщïя ко дворцy домы – Różne budynki należące do pałacu
2. Пивоварня отдаваемая чынѣ въ часть под Запасной Магазей – Browar oddany urzędnikom jako magazyn rezerwowy
3. Тыкочинскïe ворота – Brama Tykocińska
4. Домъ въ которомъ помѣщена чынѣ Въ верху Гимназïя a внизу нѣкоторые суды – Budynek, w którym na górze umieszczone jest gimnazjum, a na dole niektóre sądy
5. Домъ въ которомъ помѣщена пограничная почтовоя контора – Budynek, w którym znajduje się placówka poczty granicznej
6. Пустое мѣсто весьма способное для построенïя Грекороссïйской Церкви – Miejsce niezabudowane przeznaczone na budowę cerkwi prawosławnej^[12]
7. Лазаретъ небольшой принадлежащïй ко дворцу – Nieduży szpital należący do pałacu
8. Нижнïе пруды – Dolne stawy
9. Домъ въ которомъ помѣщень Aрхивъ Главного суда – Budynek, w którym znajduje się archiwum sądu głównego
10. Домъ въ которомъ помѣщень Главной судъ – Budynek sądu głównego
11. Пробощество – Plebania
12. Католицкой Костïолъ – Kościół katolicki
13. Домъ въ одной части которого помѣщено Областное Правленïе а въ другой Монастыръ Сестръ Милосердïя – Budynek będący w części siedzibą władz obwodowych oraz  klasztoru Sióstr Miłosierdzia
14. Главная Гаупт-вахта – Główny Hauptwache [komisariat/kordegarda]
15. Гостиной дворъ – Zajazd
16. Жидовская Школа – Szkoła żydowska

Улицы – Ulice

1. Замковая или мелницкая улица – ulica Zamkowa lub Młynowa
2. Варшавская – [ulica] Warszawska
3. Боярская – [ulica] Bojarska
4. Задняя Боярская улица – ulica Tylna Bojarska (lub Zabojarska)
5. Васильковская – [ulica] Wasilkowska
6. Набѣрежная вдоль Прудовъ – [ulica] Nadbrzeżna w kierunku stawów
7. Набѣрежная вдоль рѣки – [ulica] Nadbrzeżna w dół (wzdłuż) rzeki
8. Зельная улица – ulica Zielna
9. Большая Гуменная улица – ulica Duża [Wielka] Zagumienna
10. Малая Гуменная улица – ulica Mała Zagumienna
11. Тыкочинская улица – ulica Tykocińska
12. Липовая улица – ulica Lipowa
13. Задняя рыночная улица – ulica Rynkowa Tylna (Zarynkowa)
14. Мeсничая улица – ulica Rzeźnicka
15. Школьная улица – ulica Szkolna
16. Суражская улица – ulica Suraska
17. Задняя Суражская улица – ulica Tylna Suraska
18. Клеиндорфская – [ulica] Klejndorfska
19. Набѣрежная вдоль мельничного Прудa – [ulica] Nadbrzeżna w dół stawu młyńskiego

Opisy umieszczone bezpośrednio na mapie

1. Po rosyjsku:

• Рѣчка Бѣлосточекъ^[13] – rzeczka Białostoczek
• Пруды принадлѣжащïe къ пробощствy – Stawy plebańskie 
• Площадъ рыночная – Plac Rynkowy
• Вѣтреная мельница – Wiatrak
• Мельничный прудъ – Staw młyński
• Малой Звѣринецъ – Mały Zwierzyniec
• Большой Звѣринецъ – Wielki Zwierzyniec
• Жидовское кладбище – Cmentarz żydowski
• Лютеранское кладбище – Cmentarz ewangelicki
• Часовня Марïи Магдалины водлѣ которой во время войны были похоронены русские солдаты – kaplica św. Marii Magdaleny, w której sąsiedztwie w czasie wojny pochowano żołnierzy rosyjskich
• Дорога в Гродно – Droga do Grodna
• Сурaские ворота – Brama Suraska

1. W języku niemieckim:

• Das Schloss – Zamek [pałac Branickich]
• Markt oder Ring – Rynek i plac targowy
• Haupt Wache – Hauptwach [główny komisariat policji]
• Orangerie – Oranżeria
• Exercier Platz – Plac ćwiczeń wojskowych
• Garten – Ogród
• Der Mühlen Teich – Staw młyński
• Der Windmühle – Wiatrak
• Brauerey – Browar
• Der Thier Garten – Zwierzyniec
• Lutherische Begräbnis – Cmentarz luterański
• Juden Begräbnis – Cmentarz żydowski
• Katholische Kirche – Kościół katolicki
• Probstey – Probostwo
• Regierung – Budynek rządowy [w znaczeniu budynku, gdzie urzędowała rejencja, czyli działał pruski wymiar sprawiedliwości]
• Gast Haus genant „Nowa” – Zajazd zwany „Nowa”
• Die Camer – Kamera Wojny i Domen
• Kloster – Klasztor
• Roch Capelle – Kapliczka św. Rocha
• Nach Warschau über Bielsk – [droga] na Warszawę przez Bielsk
• Nach Grodno über Waszilkow – [droga] na Grodno przez Wasilków
• Nach Köningsberk über Pieczurki – [droga] na Królewiec przez Pieczurki
• Nach Bagnowska – [droga] do Bagnówki
• Nach Surasz – [droga] na Suraż
• Surasken Thor – Brama Suraska
• Brauerey – Browar
• Bad – Łaźnia

Bibliografia

Archiwalia

Archiwum Państwowe w Białymstoku, Kamera Wojny i Domen, sygn. 2318.

Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, SBB-IIIC-Kart-X 48585.

Rosyjskie Wojskowo-Historyczne Archiwum Państwowe w Moskwie, f. 846, o. 16, d. 21756.

Źródła drukowane i katalogi

Białystok oczami kartografa. Katalog wystawy 2011, oprac. A. Gawroński, Białystok 2011.

Pałac Branickich w Białymstoku, t. 2: Lata 1802–1809, oprac. K. Łopatecki, W. Walczak, Białystok 2015.

Spis mieszkańców Białegostoku z lat 1799–1853, oprac. W. Wróbel, W. Szwed, Białystok 2016.

Opracowania

Dolistowska M., W poszukiwaniu tożsamości miasta. Architektura i urbanistyka Białegostoku w latach 1795–1939, Białystok 2018.

Łopatecki K., Sprzedaż dóbr białostockich przez spadkobierców Jana Klemensa Branickiego, „Studia Podlaskie” 2005, t. 23, s. 75–99.

Łopatecki K., Struktura i siedziba Sądu Głównego w Białymstoku (1808–1842), „Miscellanea Historico-Iuridica” 2017, t. 16, z. 2, s. 21­–40.

Łopatecki K., Walczak W., Wstęp, [w:] Pałac Branickich w Białymstoku, t. 2: Lata 1802–1809, oprac. K. Łopatecki, W. Walczak, Białystok 2015, s. 9–41.

Oleksicki A., Białystok i okolice – nowo pozyskane źródła kartograficzne z archiwów rosyjskich, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 1996, z. 2, s. 81–84.

Oleksicki A., Socjotopografia Białegostoku w XVIII w. w świetle Inwentarza miasta z 1771/1772 i planu Beckera z 1799 r., [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. 4, red. H. Majecki, Białystok 1985, s. 41–56.

Szaniawska L., Objaśnienia na mapach drukowanych w XVI i XVII wieku, uczytelniające ich treść, [w:] Z dziejów kartografii, t. 24, Warszawa 2022, s. 81–148.

[1] Przykładowo: Białystok oczami kartografa. Katalog wystawy 2011, oprac. A. Gawroński, Białystok 2011, s. 11.

[2] Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, SBB-IIIC-Kart-X 48585; K. Łopatecki, Sprzedaż dóbr białostockich przez spadkobierców Jana Klemensa Branickiego, „Studia Podlaskie” 2015, t. 23, s. 82. Szersza analiza tego źródła: A. Oleksicki, Socjotopografia Białegostoku w XVIII w. w świetle Inwentarza miasta z 1771/1772 i planu Beckera z 1799 r., [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. 4, red. H. Majecki, Białystok 1985, s. 41­–56.

[3] Określenie obszaru dzierżawy w 1802 r. ustalone było nie tylko słownie, lecz także miało być doprecyzowane za pomocą mapy. Archiwum Państwowe w Białymstoku, Kamera Wojny i Domen, sygn. 2318, k. 181v; M. Dolistowska, W poszukiwaniu tożsamości miasta. Architektura i urbanistyka Białegostoku w latach 1795–1939, Białystok 2018, s. 21.

[4] Spis mieszkańców Białegostoku z lat 1799–1853, oprac. W. Wróbel, W. Szwed, Białystok 2016, s. 45–46.

[5] Por. L. Szaniawska, Objaśnienia na mapach drukowanych w XVI i XVII wieku, uczytelniające ich treść, [w:] Z dziejów kartografii, t. 24, Warszawa 2022, s. 81–148.

[6] Przykład takiej analizy: M. Dolistowska, W poszukiwaniu..., s. 38.

[7] K. Łopatecki, W. Walczak, Wstęp, [w:] Pałac Branickich w Białymstoku, t. 2: Lata 1802–1809, oprac. K. Łopatecki, W. Walczak, Białystok 2015, s. 23–25.

[8] K. Łopatecki, Struktura i siedziba Sądu Głównego w Białymstoku (1808–1842), „Miscellanea Historico-Iuridica” 2017, t. 16, z. 2, s. 21–40.

[9] K. Łopatecki, Sprzedaż dóbr białostockich…, s. 75–99.

[10] A.B. Kurakin do I.A. Theylsa, b.m. 14 VIII 1808, [w:] Pałac Branickich w Białymstoku…, s. 50–51; I.A. Theyls do A.B. Kurakina, Białystok 23 XII 1808 r., [w:] ibidem, s. 52–53: „При сем имею честь препроводить к Вашему сиятельству описи и планы Белостокского дворца с принадлежащими к нему строениями и с несколькими в городе находящимися домами, вошедшими в покупной на Белостокское имение контракт”.

[11] Inwentarz oficyn i innych obiektów przynależących do pałacu oraz budynków wchodzących do kontraktu sprzedaży Białegostoku, [w:] Pałac Branickich w Białymstoku…, s. 225–279.

[12] Ostatecznie cerkwi tej nie zbudowano, w tym miejscu znajduje się VI Liceum Ogólnokształcące. A. Oleksicki, Białystok i okolice…, s. 82.

[13] Odnotowana na mapie dwukrotnie.