Właściciele dóbr białostockich do 1809 r.

Właściciele dóbr białostockich do 1809 r.

[szerzej: K. Łopatecki, W. Walczak, The history of Branicki Palace until 1809. The influence of “Versailles of Podlasie” on the development of Białystok, Białystok 2018].

Białystok położony jest na terenie Wysoczyzny Białostockiej, która ukształtowała się w czasie następujących po sobie glacjałów i interglacjałów zlodowacenia plejstoceńskiego^[1]. Wówczas to powstały formy akumulacyjnej działalności lodowca w postaci pagórków (ozy i kemy) oraz moren dennych i czołowych w kształcie ciągów pagórkowatych grzbietów. Te elementy rzeźby terenu poprzecinane zostały dolinami, na dnie których płyną rzeki Supraśl i Biała wraz z licznymi dopływami^[2]. Generalnie warunki terenowe sprzyjały osadnictwu: dobrze nawodnione obszary strefy dennej dolin zapewniały dużą ilość pożywienia zwierzęcego i roślinnego, a pobliskie wzniesienia – będące pozostałością akumulacji materiałów piaszczystych po wytopieniu się lodowca – stanowiły dogodną bazę pod budowę osad. Potwierdzeniem tego stanu rzeczy są 23 stanowiska archeologiczne na terenie dzisiejszego Białegostoku, które – niemal wszystkie – znajdują się w bezpośredniej okolicy rzeki Białej i jej dopływów^[3].

Obszar, na którym stoi pałac Branickich, był szczególnie atrakcyjnym miejscem do zakładania stałych osad, co poświadcza odkrycie na dziedzińcu wstępnym pałacu niewielkiej osady ludzkiej istniejącej pomiędzy III a IV w. n.e., którą przyporządkować należy do kultury ceramiki kreskowanej. Jest to najstarsza znana osada w dziejach Białegostoku; tworzyła ją zabudowa mieszkalna i gospodarcza wraz z paleniskami i jamami zasobowymi. Jej mieszkańcy uprawiali rolę, hodowali zwierzęta, zajmowali się również rybołówstwem, zbieractwem i łowiectwem^[4].

Oczywiście pomiędzy powyżej scharakteryzowaną osadą a późniejszą wsią Białystok nie było ciągłości osadniczej. Początki właściwej penetracji tych terenów należy datować na 1. poł. XV w.; osadnicy pochodzili z powiatu nowogródzkiego położonego w ziemi łomżyńskiej^[5]. Nie wiadomo dokładnie, kiedy powstały dobra białostockie, prawdopodobnie jednak odbiorcą nadania dóbr położonych nad rzeką Białystok był Jakub Raczka Tabutowicz, a otrzymał je on w latach 1433–1440 z rąk Zygmunta Kiejstutowicza lub jego syna Michała Bolesława Zygmuntowicza^[6]. Po śmierci Jakuba Raczka jego żona toczyła o te dobra w latach 40. XV w. spór prawny (wygrany) z Andrzejem Dowojnowiczem, starostą grodzieńskim. Spadkobiercami Raczki byli jego synowie – Jundziłł, Michno, Wacław i Jan. Po podziale majątku część włości białostockiej z dworem w Białymstoku przypadła Michnie, zaś Jundziłł otrzymał dwór Dojlidy wraz z okolicznymi ziemiami. Michno miał dwóch synów – Mikołaja i Stanisława. Pierwszy z wymienionych studiował w Akademii Krakowskiej, gdzie uzyskał stopień bakałarza sztuk wyzwolonych, przez co otrzymał przydomek Bakałarz, od którego kolejni potomkowie nosili nazwisko Bakałarzewicze. Następnie – co najmniej od 1499 r. –związał się on z dworem wielkoksiążęcym; osiem lat później pełnił funkcję sekretarza i kierownika łacińskiej kancelarii, a przed 1514 r. również urząd marszałka hospodarskiego^[7].

Najwcześniejsze dane źródłowe wprost informujące o dobrach białostockich pochodzą z dokumentu wystawionego 29 II 1514 r., dotyczącego sporu prawnego pomiędzy właścicielem dóbr nad rzeką Białystok, Mikołajem Michnowiczem Raczkowiczem, a kolatorem monastyru supraskiego Aleksandrem Chodkiewiczem. Jego kopia znalazła się w archiwum supraskim, natomiast oryginał przechowywany był w skrzynce okowanej czerwonej, znajdującej się w archiwum chodkiewiczowskim^[8]. Rejestr zawartości skrzyni pod pozycją 50 wskazywał: List pergaminowy z dwoma zawiesistymi pieczęciami Mikołaja Michnowicza Raczkowicza komplanacyjny z jednej strony, a JM Aleksandrem Chodkiewiczem o grunt na Białymstoku, pod datą w Wilnie Frebruarii 29, roku 1514 indykta 2^[9].

Dziedzicem dóbr Mikołaja Michnowicza Raczkowicza był jego jedyny syn, Mikołaj, który dobra białostockie otrzymał we władanie po śmierci swojej matki Hanny Świrskiej, około 1534 r. W 1543 r. zastawił on dobra białostockie właścicielowi Niewodnicy, Mikołajowi Koryckiemu, sędziemu ziemskiemu bielskiemu, na kwotę 100 kop groszy litewskich, co oblatowano w grodzie brańskim 15 sierpnia^[10]. Sumę tę przeznaczył na spłacenie zobowiązań finansowych wobec siostry, Anny Gąsowskiej, co potwierdza dokument z 11 II 1544 r. w którym Jan Gąsowski i jego syn Stanisław potwierdzają otrzymanie pieniędzy. Druga z sióstr, Zofia Kuncewiczowa, i jej mąż Maciej Jakubowicz Kuncewicz otrzymali 200 kop groszy litewskich 8 VIII 1547 r.^[11]

            Pomiędzy rokiem 1543 a 1547 nastąpiły dwa brzemienne w skutki wydarzenia. Po pierwsze, Mikołaj Bakałarzewicz ożenił się z Katarzyną Wołłowiczówną, a niedługo później zmarł, nie pozostawiając męskiego potomka. Kolejnym znaczącym dla losów dóbr Białystok wydarzeniem stał się drugi ślub ich właścicielki. W 1547 r. Katarzyna wyszła za mąż za Piotra Wiesiołowskiego, oboźnego koronnego, i scedowała na niego majętność białostocką. Odtąd Białystok znalazł się pod rządami pochodzącego z województwa łęczyckiego rodu Wiesiołowskich, który tytułował się herbem Ogończyk^[12].

Drugi małżonek Katarzyny z Wołłowiczów, Piotr Wiesiołowski (starszy), był starostą mścibowskim i metelskim, a także dworzaninem Zygmunta Starego, później Zygmunta Augusta i właśnie dzięki łaskawości tego ostatniego Jagiellona udało mu się wejść w kręgi możnowładztwa w Wielkim Księstwie Litewskim. Po ślubie osiedlił się on na stałe w Białymstoku i miał z Katarzyną dwóch synów – Piotra (młodszego) i Jana. Po jego śmierci w 1556 r. opiekunem wdowy oraz jej małoletnich dzieci został brat Katarzyny, Ostafi Wołłowicz, który – jako zwolennik reformacji i znany działacz kalwiński – kształcił Jana i Piotra Wiesiołowskich w duchu tejże religii.

W 1560 r. synowie Wiesiołowskiego za sprawą swego wuja wysłani zostali na studia do Niemiec^[13]. W czasie ich pobytu w kalwińskiej Tybindze umarła ich matka, sporządziwszy przed śmiercią testament, na mocy którego dobra białostockie podzielono pomiędzy synów, Piotra i Jana, oraz córkę z pierwszego małżeństwa Katarzyny, Elżbietę Bakałarzewiczównę. Opiekunami młodych Wiesiołowskich zostali: Ostafi Wołłowicz i podskarbi wielki litewski Mikołaj Naruszewicz. Na wieść o śmierci matki młodszy z braci, Jan, zrezygnował z dalszych studiów zagranicznych. Powrócił do kraju i jako dworzanin Zygmunta Augusta często przebywał w rezydencji królewskiej w Knyszynie. Zmarł w Tykocinie ok. 1570 r., pozostawiając swego brata, Piotra Wiesiołowskiego, jedynego właściciela dóbr białostockich^[14]. On też przebywał przy królu w ostatnich miesiącach życia i był przy śmierci króla na com ja patrzył z żałością [jako] sługa jego i wychowaniec^[15].

Piotr Wiesiołowski młodszy – z którym należy wiązać budowę murowanego kościoła oraz dworu (szerzej o tym w dalszej części tekstu) – miał dwóch synów – Krzysztofa i Mikołaja – i to właśnie oni po jego śmierci w 1621 r. przejęli włości ojca, jednak dopiero 28 I 1630 r. dokonali oni zatwierdzonych prawnie rozliczeń spadkowych, przyznających Białystok  pierwszemu z nich^[16]. Krzysztof Wiesiołowski zmarł 19 IV 1637 r. jako ostatni z rodu (adoptowana córka Gryzelda Sapieżyna zmarła cztery, a brat trzy lata wcześniej^[17]). Zgodnie z jego testamentem Białystok miał stać się uposażeniem szpitala wojskowego założonego w Tykocinie i powinien zostać włączony do znajdującego się tam starostwa^[18], jednak zapis taki okazał się problematyczny ze względu na istnienie krewnych, którzy mogli objąć w posiadanie nieruchomości. Piotr Wiesiołowski młodszy miał oprócz Krzysztofa i Mikołaja również trzy córki: najstarsza, Anna, wyszła za mąż za Jana Józefowicza Chaleckiego; średnia, Halszka, była żoną Woyny, a następnie kniazia Jerzego Kroszyńskiego; najmłodsza, Katarzyna, poślubiła Dymitra Karpia. Po śmierci Aleksandry Wiesiołowskiej Białystok powinien przejść na własność Hieronima Kazimierza i Władysława Jerzego Chaleckich. Sprawa trafiła przed sąd sejmowy, na którym dobra na wieczność przyporządkowano staroście tykocińskiemu^[19]. Chaleccy się nie poddali i przekonali szlachtę ziemi bielskiej do poparcia roszczeń Hieronima Kazimierza Chaleckiego na sejmie 1655 r., jednak wobec działań wojennych petita zostało nierozpatrzone^[20], a dobra białostockie pozostały pod władaniem starosty.

W ciągu 16 lat władzy starostów tykocińskich w Białymstoku (1645–1661) zarządzało nim aż sześć osób. Pierwszą z nich był podczaszy koronny Mikołaj Ostroróg – starostwo objął on 25 X 1645 r., jednak sześć lat później zmarł. Do „potopu szwedzkiego” rządy sprawował Wojciech Wessel; zmarł on co prawda dopiero 26 VIII 1656 r. w Gdańsku, ale już w 1655 r. Tykocin i dobra białostockie przejął Janusz Radziwiłł, wprowadzając chorągwie Bogusława Radziwiłła w Białymstoku na jesień 1655 r.^[21] Kiedy 26 I 1657 r. Tykocin został zdobyty przez wierne królowi wojska, zarząd nad starostwem i Białymstokiem do 1658 r. objął hetman wielki Wielkiego Księstwa Litewskiego Paweł Sapieha, jako zdobywca twierdzy. W 1658 r. żona zmarłego Wessla, Marianna z Potockich, wniosła przed sąd sejmowy skargę przeciwko hetmanowi o naruszenie jej prawa do dożywocia, natomiast 10 XI 1659 r. Jan Kazimierz nadał starostwo tykocińskie Stefanowi Czarnieckiemu i jego żonie Zofii, którzy w realne posiadanie objęli powierzone im dobra dopiero 4 IV 1660 r.^[22]

Do kolejnej zmiany sytuacji prawnej doszło 13 VI 1661 r., kiedy to król starostwo tykocińskie wraz z dobrami białostockimi nadał na własność Stefanowi Czarnieckiemu^[23]. W roku tym nastąpił również podział majątku pomiędzy córki Czarnieckiego – Katarzynę Aleksandrę Branicką i Konstancję Leszczyńską – z których pierwsza otrzymała dobra białostockie^[24]. Czarnieccy byli w tym czasie trzecim pod względem majątku na Podlasiu rodem szlacheckim – po Opalińskich i Ossolińskich^[25]. Po śmierci hetmana polnego dobra te przeszły na własność jego córki – Katarzyny Aleksandry, która wyszła za mąż w 1654 r. za Jana Klemensa Branickiego (zm. 9 II 1673 r. piastując godność marszałka nadwornego koronnego)^[26]. Pomimo faktu, iż dobra te stały się rodowe, nie znajdowały się w centrum uwagi Branickiego; wiadomo o jednej zaledwie jego bytności w dworze, zimą 1669 r.; o innych jego działaniach przy „kamienicy” Wiesiołowskich źródła milczą^[27].

Zdecydowanie większą uwagę skupił na dobrach białostockich i tykocińskich ich kolejny dziedzic – Stefan Mikołaj, jedyny syn Katarzyny Aleksandry, która oddała mu je w wyłączne posiadanie cztery lata po tym, jak w 1676 r. spłaciła dzieci swojej siostry: Stefana, Kazimierza, Magdalę oraz ich ojca Wacława Leszczyńskiego^[28]. Nowy właściciel dóbr musiał oczywiście, zgodnie z prawem spadkowym, spłacić swoją siostrę Konstancję Teklę, która wyszła za mąż za Jana Henryka Bokuma (von Alten Bockuma), cześnika litewskiego. W 1686 r. spisano intercyzę ślubną pomiędzy Stefanem Mikołajem Branickim a Katarzyną Sapieżanką – córką Kazimierza Jana Sapiehy. Rok później odbył się ślub. Para doczekała się czterech córek oraz syna urodzonego 21 IX 1689 r. –– Jana Kazimierza (drugie imię zmieniono na Klemens), który odziedziczył miasto Białystok. Choć chłopiec już w 1703 r. został uznany przez Augusta II za pełnoletniego, to formalnie przejęcie przez niego dóbr nastąpiło dopiero w 1720 r. (11 lat po śmierci Stefana Mikołaja Branickiego, w momencie śmierci Katarzyny Scholastyki)^[29]. Pomimo trzech związków małżeńskich (z Katarzyną Barbarą Radziwiłłówną, Barbarą Szembek i – od 1748 r. – z Izabelą) ten późniejszy hetman wielki koronny nie doczekał się dzieci, zmarł 9 października 1771 r.

Jeśli chodzi o prawnych spadkobierców po Janie Klemensie Branickim, to sytuacja była niezwykle skomplikowana. Ze względu na brak potomków dziedziczenie przypadało na jego cztery siostry – Krystynę, Elżbietę, Urszulę i Konstancję. W chwili śmierci kasztelana krakowskiego bezpotomnie zmarły, a więc nie były uwzględnione przy podziale majątku: Elżbieta i Konstancja. Jedynie Krystyna z Branickich Sapiehowa (zm. w 1761 r.) i Urszula z Branickich Lubomirska (zm. w 1776 r.) miały córki: odpowiednio Teresę (1715-1777) i Mariannę (1730-1795). Ostatnia była żoną Karola Radziwiłła, jednakże od roku 1758 była z nim rozwiedziona. Natomiast Teresa po unieważnieniu małżeństwa z Hieronimem Radziwiłłem w 1746 r. wzięła ślub z Joachimem Karolem Potockim, z którego związku urodziła się Krystyna (zm. 1789) oraz Joanna. W konsekwencji petentami do majątku zostali dzieci Krystyny i Piotra Franciszka Potockiego: Kazimierz (1773-1797), Jan Alojzy (1776-1854), Feliks (1777-1811) oraz Aleksander (1777-1777). Natomiast Joanna Potocka wyszła za mąż za Jana Potockiego, a z tego związku narodziła się Marianna Franciszka Tekla (1⁰ v. Szymanowska, 2⁰ v. Mostowska)^[30].

1. Drzewo genealogiczne Branickich h. Gryf – ostatnich prywatnych właścicieli Białegostoku^[31].

W prawie ziemskim niemożliwym było przekazywanie dóbr ziemskich poprzez testament. Zabezpieczeniem dla współmałżonka była instytucja dożywocia, która polegała na prawie do posiadania majątku zmarłego męża lub żony do końca swego życia. Tak też postąpił Jan Klemens Branicki wobec Izabelli z Poniatowskich Branickiej. Spadkobiercy musieli uzbroić się w cierpliwość bowiem wdowa w chwili śmierci męża miała zaledwie 41 lat^[32]. Warto odnotować, że kiedy hetmanowa pod koniec 1797 r. przed świętami krwią pluć zaczęła i dużo była zasłabła, tak że domowi z rozpaczą o jej życie zwątpili, to sukcesorowie wysłali już byli plenipotenta dla odebrania dóbr w Galicyi, któren w Tarnowie już był stanął^[33]. Wbrew nadziejom Potockich Izabella żyła przez kolejne 11 lat. Trwały i daleko posunięty upadek na zdrowiu zauważalny był już w 1805 r., wtedy też hetmanowa wykonała testament^[34]. Zmarła 14 lutego 1808 r.^[35]

Po upadku Rzeczypospolitej w 1795 r. Białystok znalazł się w obrębie zaboru pruskiego, gdzie też utworzono prowincje Nowe Prusy Wschodnie. Lokując jej stolicę w Białymstoku, władze pruskie zainteresowały się wykupem miasta. W konsekwencji, 1 III 1802 r., Izabela Branicka wydzierżawiła kamerze białostockiej Białystok od dnia 1 VI 1803 r., pałac zaś miał przejść na własność króla pruskiego po jej śmierci^[36]. Sprzedaż negocjowano z dziedzicami dóbr – Potockimi – i już 22 września 1802 r. włości zostały sprzedane za kwotę 218 000 talarów (1 307 820 zł)^[37]. Transakcja miała zostać sfinalizowana rok po śmierci Izabeli Branickiej, kiedy możliwym będzie sprawdzenie rzeczywistych dochodów oraz stanu dóbr białostockich^[38].

Po podpisaniu w 1807 r. traktatu pokojowego w Tylży pomiędzy Rosją, Prusami i Francją departament białostocki został wcielony do Cesarstwa Rosyjskiego, zachowując przy tym szeroką autonomię, której widocznym przejawem stała się odrębna organizacja administracyjna obwodu białostockiego. Izabela doczekała tych zmian terytorialnych, zmarła bowiem w lutym 1808 r. Już po jej śmierci – 4 III 1809 r. – pałac nabył Aleksandrowi I Romanowowi – po potrąceniu wierzytelności ulokowanych na dobrach białostockich – za prawie 97,5 tys. rubli^[39]. Sprzedawcami byli: Jan Alojzy Potocki oraz Marianna z Potockich 1⁰ v. Szymanowska, 2⁰ v. Mostowska^[40]. Przez rok te dwie osoby były ostatnimi prywatnymi właścicielami Białegostoku, jednakże w myśl kontraktu sprzedaży z 1802 r. nie mogli oni już decydować o majątku, wszystkie kompetencje dotyczące zarządzania miały przypaść przyszłemu właścicielowi.

Podsumowując w 1809 r. zakończył się okres w której Białymstokiem władali prywatni właściciele, rozpoczynając ponad stuletni okres rządów rosyjskich.

[1] Cf. L. Lindner, A. Bogutsky, P. Gozhik et al., Correlation of main climatic glacial-interglacial and loess-palaeosol cycles in the Pleistocene of Poland and Ukraine, „Acta Geologica Polonica” 2002, nr 4, s. 459–469.

[2] A. Krzymkowiak-Kostrowiecka, Środowisko geograficzne Białegostoku i okolicy oraz jego przemiany, [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. I, red. J. Antoniewicz, J. Joka, Białystok 1968, s. 7–15.

[3] L. Pawlata, Problematyka i stan badań archeologicznych na obszarze miasta Białystok, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne” 2007, nr 3, s. 220–271; I. Kryński, U. Stankiewicz, Początki osadnictwa, [w:] Historia Białegostoku, s. 13–22.

[4] I. Kryński, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na dziedzińcu wstępnym pałacu Branickich w Białymstoku, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne” 2005, nr 1, s. 22–35; idem, Osada ludności kultury ceramiki kreskowanej w Białymstoku, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 2006, nr 12 s. 186–195; idem, Obiekty osadnicze kultury ceramiki kreskowanej z dziedzińca wstępnego pałacu Branickich w Białymstoku, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 2006, nr 11, s. 207–213; I. Kryński, U. Stankiewicz, op. cit., s. 20–21.

[5] Z. Romaniuk, Kilka uwag o początkach osady i miasta Białystok, [w:] Szkice do dziejów Białegostoku, red. M. Kietliński, W. Śleszyński, Białystok 2003, s. 9–10. Szerzej o akcji kolonizacyjnej: J. Wiśniewski, Początki Białegostoku i okolicznego osadnictwa, [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, red. H. Majecki, t. IV, Białystok 1985, s. 10–14.

[6] Wskazuje się również na rok 1426, kiedy to Witold nadał staroście tykocińskiemu wieś Bielszczany Stok. Istnieją jednakże wątpliwości, czy osada ta leżała na terenie dzisiejszego Białegostoku. H. Muszyńska-Hoffmannowa, W Wersalu Podlaskim, Białystok 1978, s. 13; M. Kondratiuk, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 26.

[7] J. Tęgowski, W. Wróbel, Dzieje Białegostoku w okresie średniowiecza i wczesnej nowożytności, [w:] Historia Białegostoku, s. 43–44, 48–49. Szerzej: J. Glinka, Ród Klasucia w wiekach XIII–XVI. Ze studiów nad kształtowaniem się i różnicowaniem społecznym bojarstwa litewskiego, cz. 1, „Studia Źródłoznawcze” 4(1959), s. 85–107 oraz J. Glinka, Ród Klausucia w wiekach XIII–XVI. Ze studiów nad kształtowaniem się i różnicowaniem społecznym bojarstwa litewskiego, cz. 2, „Studia Źródłoznawcze” 5(1960), s. 35–55.

[8] J. Maroszek, Rewelacyjne odkrycie nieznanych najstarszych dokumentów dla Białegostoku, „Białostocczyzna” 1999, nr 53, s. 19.

[9] Idem, Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV–XVIII w., Białystok 1994, nr 14, regest 51, s. 90.

[10] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, 1708, op. 1, nr 204, k. 82v–83; cf. J. Tęgowski, W. Wróbel, op. cit., s. 48–49.

[11] J. Maroszek, Dzieje Białegostoku w latach 1547–1692, [w:] Historia Białegostoku, s. 53–54.

[12] W. Semkowicz, Wywody szlachectwa w Polsce w XIV–XVII w., „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego” 3(1913), s. 15.

[13] Piotr Wiesiołowski własnoręcznie odnotował: „1560. Tego roku prz[y]jechałem do Tubingu na naukę (...). Mieszkałem usq ad festum S. Nicolai Anno 1563”. Był wtedy żarliwym ewangelikiem-reformowanym, na początku nauk w celach religijnych udał się do Wittenbergi. Jak najważniejsze wydarzenie z tego roku odnotował śmierć Filipa Melanchtona, a trzy lata później odnotowuje: „in junio byłem u Kalwina w Genewie”. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, rkps. 1793, s. 301, 385.

[14] T. Wasilewski, Białystok w XVI–XVII wieku, [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. I, s. 117–119.

[15] Zakład Narodowy im. Ossolińskich, rkps. 1793, s. 639.

[16] Narodowy Instytut Dziedzictwa (Warszawa), Teki Glinki, 62, k. 4.

[17] W. Jarmolik, Gryzelda Wodyńska – przybrana córka Wiesiołowskich, „Białostocczyzna” 1992, nr 4, s. 44–45; J. Maroszek, Dzieje Białegostoku, s. 61–64.

[18] Inwentarz majętności Białegostoku z należącymi folwarkami. Słów kilka o dworze i folwarkach białostockich w 1645 roku, oprac. M. Sokół, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 2012, nr 15–16, s. 84–85. Szerzej o szpitalnictwie wojskowym: K. Łopatecki, Specyfika fundacji szpitali wojskowych w Rzeczypospolitej szlacheckiej na tle europejskim, [w:] Fundator i mecenas. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Białystok 2011, s. 361–382.

[19] A. S. Radziwiłł, Pamiętnik, t. II: 1637–1646, tłum. i oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, Warszawa 1980, s. 519; J. Maroszek, Dzieje Białegostoku, s. 73–79.

[20] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, Ф. 1708, op. 1, nr 39, k. 186v.

[21] Prawdopodobnie Bogusław Radziwiłł rościł sobie prawa do Białegostoku, gdyż w 1662 r. jego sługa Stanisław Świnarski przesłał mu „kopię przywileju na Białystok folwark”, będący w posiadaniu niejakiego Błońskiego. St. Świnarski do B. Radziwiłła, Białystok 1 X 1662, AGAD, Archiwum Radziwiłłów, V, 15506, s. 10.

[22] Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka, f. 9, nr 1984; J. Maroszek, Dzieje Białegostoku, s. 78–80; Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela, T. Nowakowski, E. Opaliński, G. Rutkowska, T. Zielińska, Kórnik 1992, s. 65, 103.

[23] Nadanie Białegostoku Stefanowi Czarnieckiemu, 13 VI 1661, AGAD, Zbiór dokumentów pergaminowych, 7155. Treść tego dokumentu odnotowano na cokole pomnika Stefana Czarnieckiego, który został ufundowany przez Jana Klemensa Branickiego w latach 1761-1762.

[24] AGAD, Archiwum Branickich z Białegostoku, 97, s. 1.

[25] A. Laszuk, Duża i średnia własność ziemska na Podlasiu w II poł. XVII w., „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska” 1995, nr 9, s. 42.

[26] Stefan Czarniecki dokonał podziału majątku, przekazując nieruchomości swoim córkom 23 VII 1661 r. AGAD, Archiwum Branickich z Białegostoku, 97, s. 1; A. Sztachelska-Kokoczka, Białystok, s. 11.

[27] J. K. Branicki do B. Radziwiłła, Białystok 6 I 1669, AGAD, Archiwum Radziwiłłów, V, 1328, k. 8–9; tenże do tegoż, Białystok 21 I 1669, Archiwum Radziwiłłów, V, 1328, k. 10.

[28] J. Urwanowicz, Stefan Mikołaj Branicki – szkic do portretu (z kłopotami z urzędem wojewody podlaskiego w tle), [w:] O prawie i jego dziejach księgi dwie. Studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestopięciolecie pracy naukowej i siedemdziesięciolecie urodzin, t. I, red. M. Mikołajczyk, J. Ciągwa, P. Fiedorczyk, A. Stawarska-Rippel, T. Adamczyk, A. Drogoń, W. Organiściak, K. Kuźmicz, Białystok–Katowice 2010, s. 413–418; K. Piwarski, Stefan Mikołaj Branicki, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. II, Warszawa–Kraków–Łódź–Poznań–Wilno–Zakopane 1937, s. 411; A. Sztachelska-Kokoczka, Stefan Mikołaj Branicki, [w:] Słownik biograficzny białostocko-łomżyńsko-suwalski, z. 3, Białystok 2005, s. 25–27; J. Maroszek, Dzieje Białegostoku, s. 80–83.

[29] W. Konopczyński, Jan Klemens Branicki, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. II, Warszawa–Kraków–Łódź–Poznań–Wilno–Zakopane 1937, s. 404; J. Maroszek, Dzieje województwa podlaskiego do 1795 roku, Białystok 2013, s. 175; A. Sztachelska-Kokoczka, Jan Klemens Branicki (1689–1771), „Białostocczyzna” 1989, 4, s. 1–6; eadem, Magnackie dobra, s. 16–22, 33 i n.

[30] Szczegółowo genealogia przedstawiona została podczas procesów sądowych: Lwowska Naukowa Biblioteka im. W. Stefanyka, Oddział rękopisów, f. 141, op. 2, nr 77, k. 14-16, 27v-28.

[31] Na podstawie: A. Sztachelska-Kokoczka, op. cit., s. 27, tabela 1.

[32] Izabella Branicka urodziła się 1 VII 1730 r. w Wołczynie. A.Cz. Dobroński, A. Lechowski, Izabela Branicka w 200-lecie śmierci, Białystok 2008, s. 5.

[33] H. Kownacki, [Pamiętniki], Narodowy Instytut Dziedzictwa, Teki Glinki, 419, s. 25:

[34] Biblioteka Jagiellońska, rkps. 6754, t. III, s. 17-18.

[35] Narodowy Instytut Dziedzictwa, Teki Glinki, 176, s. 13; A. Potocka, Pamiętniki, t. I, Warszawa 1898, s. 148-149.

[36] Archiwum Państwowe w Białymstoku, Kamera Wojny i Domen, sygn. 3218, k. 271-282; Pruskie opisy miast polskich z końca XVIII wieku. Departament białostocki, Poznań 1964, s. 26 i n.

[37] Narodowy Instytut Dziedzictwa, Teki Glinki, 178, s. 3, 8, 14; Archiwum Państwowe w Białymstoku, Kamera Wojny i Domen, 2494, k. 1–14; J. Łukasiewicz, op. cit., s. 62.

[38] Pruskie opisy miast polskich z końca XVIII wieku. Departament białostocki, Poznań 1964, s. 41. Oczywiście błędna jest teza, że „Branicka wyraziła ostateczną zgodę na sprzedaż miasta i rezydencji królowi pruskiemu” – wystarczyła do tego wola spadkobierców po Janie Klemensie Branickim. I. Szymańska, A. Średzińska, op. cit., s. 46.

[39] I. Szymańska, A. Średzińska, op. cit., s. 46.

[40] Młodszy brat Feliks dokonał w Warszawie 24 X 1801 r. cesji wszystkich swoich praw spadkowych na rzecz o rok starszego brata – Jana Alojzego. Natomiast Joanna z Potockich Potocka takiej samej czynności prawnej wobec swojej córki Marianny dokonała 4 V 1796 r. w Warszawie. Lwowska Naukowa Biblioteka im. W. Stefanyka, Oddział rękopisów, f. 141, op. 2, nr 77, k. 13v-14, 19v.