Rozwój dóbr białostockich
Rozwój dóbr białostockich
Szerzej: K. Łopatecki, W. Walczak, The history of Branicki Palace until 1809. The influence of “Versailles of Podlasie” on the development of Białystok, Białystok 2018.
Podkreślić należy, iż w deklaracjach podatkowych z XVI i 1. poł. XVII stulecia nazwą „Białystok” określano dobra białostockie, w skład których wchodziło kilka wsi należących do jednego właściciela. Ich obszar określony został w kościelnym dokumencie funduszowym z 4 XII 1581 r., gdzie Piotr Wiesiołowski odnotował: świątynię w dobrach moich ojczystych Białystok obdarzam. Plebanowi zapisuję, daję, darowuję na wieczne czasy doroczną dziesięciną, z każdego łanu, z pól poddanych moich ze wsi: Białystok, Stara Wieś, Zawady, Supraśl, Parszyce, Miłosze – 60 snopów szlachetnego żyta i 60 owsa. Daję także w Białymstoku plony z 4 łanów[1] (Stara Wieś to późniejsze Starosielce, Supraśl – Usowicze, Miłasze – Bojary, a Parszyce były w miejscu Ogrodniczek Wysokostockich). Potwierdzeniem obowiązywania tego zapisu jest rejestr podatkowy z 1580 r., który informuje, że Białystok liczy 70 włók, czyli dokładnie tyle, ile łącznie liczyły – w świetle zastawu uczynionego przez Piotra Wiesiołowskiego i Zofię z Lubomirskich Wiesiołowską z 1577 r. – wieś Białystok (36 włók osiadłych) i Stara Wieś (24 włóki ziemi)[2]. Jak wynika z inwentarza sporządzonego przez Macieja Grabowskiego w 1645 r., w skład dóbr białostockich wchodziły: Białystok – 39 włók, Starosielce – 25 włók, Zawady – 13 włók oraz tereny o nieznanym areale: wieś Supraśl i dwa folwarki położone w Białymstoku i Wysokim Stoku[3]. Generalnie dane te pokrywają się z najstarszą mapą prezentującą dobra białostockie z 1808 r.
Zaakcentować należy, iż w dobrach zabłudowskich niedaleko istniejącej współcześnie wsi Kuriany[4], funkcjonował folwark białostocki. Pomimo identycznej nazwy nie należy łączyć jej z dobrami białostockimi, położony był on na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego i podlegał pod innych właścicieli. Przykładowo w październiku 1662 r. folwark białostocki, który Pan Błoński w summie trzymał[5], został zastawiony. Natomiast po wykupieniu dóbr przez Bogusława Radziwiłła zostały one oddane w posesję Szczęsnemu Morsztynowi (1663–1665)[6].
Pierwszą akcję kolonizatorską na terenie dóbr białostockich należy łączyć z osobą Mikołaja Michnowicza Raczkowicza, który zorganizował karczunek i zasiedlanie puszczy porastającej jeszcze w początkach XVI w. omawiane obszary[7]. Poświadcza to popis służby ziemskiej wykonany już po śmierci Mikołaja, w 1528 r., w którym odnotowano: Pani Bakalarovaja majet staviti z Bielostoku i z Dovspuda 7 koniej[8].
Ważnym, a nieporuszanym dotychczas problemem jest potencjalna obecność bojarów zależnych w dobrach białostockich[9]. Możliwość taka wydaje się tym bardziej prawdopodobna, że przy wystawianiu większych pocztów właściciele ziemscy wykorzystywali rozlokowaną na terenie własnych dóbr szlachtę zależną, zwolnioną z powinności feudalnych w zamian za konieczność uczestniczenia zbrojnie w poczcie możnowładczym podczas wypraw[10]. Zauważyć należy, iż popisy służby ziemskiej Wielkiego Księstwa Litewskiego odnotowują bojarów o nazwisku „Białostocki”. W latach 1528-1565 pomiędzy szlachtą wołyńską wymienieni są: Wańko, Semen, Roman, Olechno, Iwan oraz Griszka Białostoccy[11]. Oczywiście zbieżność nazwisk z dobrami białostockimi może być przypadkowa, warto jednak zwrócić uwagę, iż wśród mieszkańców wielkiej własności ziemskiej Raczkowiczów mogli być i bojarzy zależni. Możliwe, że zamieszkiwali oni położoną tuż obok Białegostoku wieś Bojary i uzyskiwali przydomek od ich rodowego gniazda[12]. Wydaje się to tym bardziej prawdopodobne, że – jak przekonują językoznawcy – nazwy dwuczłonowe z elementem „stok” są w 90% typowe dla Mazowsza i Podlasia[13].
Z zapisu dłużnego na wsi Białystok wiemy, iż w 1543 r. dobra białostockie liczyły zaledwie 15 zagospodarowanych włók ziemi[14]. Akcja kolonizacji dóbr białostockich na szeroką skalę rozpoczęła się dopiero w połowie XVI stulecia. Za faktem tym przemawia wydanie w 1547 r. dekretu znoszącego wchody do Puszczy Białostockiej[15], zgodnie z którym mieszkańcy dóbr ziemskich w Hryniewiczach i Kożanach otrzymali rekompensatę za odebranie przywilejów. Wówczas również musiała nastąpić akcja trzebieży lasu i lokowania wsi[16]. W konsekwencji Białystok w ostatniej ćwierci XVI stulecia zaliczał się do dużych podlaskich majątków: w 1577 r. liczył on 62½ włóki, a trzy lata później już 70 włók osiadłych, 4 włoki puste[17] oraz dwa młyny na rzece Białystok[18]. Bardzo prawdopodobne, iż następował wówczas bardzo szybki proces zagospodarowania lasów i nieużytków, w wyniku którego rzeczywiście doszło do powiększenia dóbr o 7½ włóki, gdyż podatek zarówno w 1577 r., jak i w 1580 r., płacony był na nowych kwitach[19].
Dobrami tymi zarządzał Jakub Kamieński, chyba z dobrym skutkiem, gdyż w 1576 r. spławiono z samych tylko dóbr Piotra Wiesiołowskiego położonego w powiecie bielskim aż 18 łasztów żyta[20]. Informacja o spławieniu takiej ilości zboża ma kapitalne znaczenie, może bowiem świadczyć o zyskach, jakie przynosiły dobra białostockie swoim właścicielom. Wiadomo, że w latach 1576–1580 cena za łaszt zboża wynosiła 28,40 złotych, a to oznacza, iż Piotr Wiesiołowski za transport mógł otrzymać ponad 510 złotych[21]. Uzasadniona wydaje się tym samym teza, że dobra te – położone w okolicy spławnych rzek – dawały potencjalnie wysokie przychody[22].
Warto podkreślić, iż 1 łaszt gdański to około 3300 litrów, czyli – w przeliczeniu – 2200 kilogramów żyta – taki właśni był przeciętny plon z 4,5 hektara. Skoro więc na 81 hektarach rodziło się 18 łasztów, ale żyto stanowiło tylko 40% folwarcznych zasiewów, to łatwo policzyć, że cały areał obsiany folwarku musiał mieć około 200 hektarów. Do tego doliczyć należy jeszcze 1/3 na ugór. Wszystko to razem pozwala stwierdzić, że folwarki, które wyprodukowały to zboże, musiały mieć około 300 hektarów, a więc łącznie około 14–15 łanów (włók) litewskich[23]. Dane te pośrednio wskazują, iż – po pierwsze – folwarki w dobrach białostockich istniały już w latach 70. XVI w. Po drugie, pozwalają oszacować potencjalny łączny areał folwarku białostockiego i wysokostockiego.
Zaskakujące są jednak dane z końca XVI stulecia. Jak wynika z poboru z 1591 r., właściciel wypłacił podatek jedynie za 40 włók osiadłych, zniknęła więc niemal połowa włości białostockich[24]. Całkiem prawdopodobną przyczyną tej zaskakującej zmiany wydaje się zatajenie faktycznie zasiedlonego obszaru – pamiętać należy, iż podatek był płacony wedla kwitów poborzec anno 1578, wszakże bez przysięgi [podkreślenie K.Ł. i W.W.][25]. Oznaczało to przyjęcie liczny gospodarstw sprzed 13 lat, przy czym szlachta mogła zmniejszyć ich liczbę w wyniku jakieś klęski żywiołowej (przykładowo pożaru jednej z wsi). Według własnoręcznych zapisków Piotra Wiesiołowskiego jesienią 1580 r. pojawiła się epidemia po wszystkim świecie każde ludzie ta choroba dotknęła, której objawami było ciężkie bolienia głowy i gorączek gwałtownych[26]. Odnotowanie tej informacji oznacza, że przyniosła ona znaczne straty w dobrach piszącego. Być może jednak nie były one aż tak duże, gdyż mógł w latach 1580-1591 powstać jeden lub dwa folwarki, z którego gruntów szlachta nie była obowiązana płacić podatków z wyjątkiem poradlnego (łanowego) w wysokości 2 groszy za łan/włókę (choć folwark taki nie mógł raczej zająć więcej niż kilkunastu włók ziemi)[27]. Możliwe w końcu, że zmieniła się przynależność państwowa części dóbr, które stanowiły dotąd własność Wiesiołowskiego[28].
Dokumentami, na które warto zwrócić uwagę przy okazji analizy stanu omawianych dóbr pod koniec rządów Wiesiołowskich, są dwa spisy podatkowe zachowane na początku księgi grodzkiej brańskiej z lat 1640–1641, przechowywanej w Archiwum Państwowym w Białymstoku. Drugi jest datowany na 1635 r., w przypadku pierwszego zaś przyjmowało się, że powstał on około 1630 r. – nie ma tu dokładnych informacji ze względu na brak kilku wstępnych kart. Dokument ten to prawdopodobnie pierwszy spis podymnego – podatku, który został uchwalony w 1629 r. i tym samym stanowił podstawę do wymierzania tego rodzaju podatków w kolejnych latach[29]. Z kolei podymne uchwalone w 1635 r. odwoływało się w sposób bezpośredni do uchwały podatkowej z 1629 r., zgodnie z którą ziemi bielska miała płacić poczwórne podymne[30].
Jak wynika ze wspomnianego spisu z 1629 r., w Białymstoku (w dobrach białostockich) było 157 gospodarstw chłopskich (dymów)[31] osadzonych na gruntach pańskich oraz pięć rodzin uprawiających rolę na 4 włókach należących do plebana[32]. Dane te pozwalają stwierdzić, że chłopi posiadali duże, pół- i jednowłókowe, gospodarstwa. Podatki wprowadzone sześć lat później podają dane z poszczególnymi kwotami, ale na podstawie odnotowanego niekiedy w źródle stosunku liczby poddanych do płaconego podatku można przyjąć, iż Białystok nieznacznie zwiększył liczbę gospodarzy (było ich o 17 więcej), był przy tym największym majątkiem w „parafii” suraskiej[33].
W oparciu o dane obrazujące stan dóbr białostockich pod koniec rządów Wiesiołowskich można dokonać przybliżonego chociażby podsumowania demograficznego[34]. Informacja z około 1630 r. mówi o 157 poddanych Wiesiołowskiego i pięciu poddanych plebańskich, czyli 162 dymach chłopskich, z których każdy składał się z rodziny oraz czeladzi i komorników[35]. Niestety, nie stworzono dotychczas modelu dotyczącego gospodarstw chłopskich z 1. poł. XVII w. położonych w województwie podlaskim. Sądzić należy, iż wielkość gospodarstwa plasowała się w obrębie dwóch danych skrajnych: we wsiach kujawskich w 2. poł. XVIII średnia wynosiła siedem osób, a na Podlasiu – po ogromnych zniszczeniach wynikających z działalności militarnej Szwedów, Siedmiogrodzian, Kozaków i Rosjan z połowy XVII stulecia[36] – na przeciętne gospodarstwo chłopskie przypadało około 3,35–3,45 osoby[37]. Przy tych ostatnich danych nie uwzględniono wielu grup społecznych (dzieci, starców, pogorzelców, biedoty itp.), dlatego uzasadniona wydaje się stosowana w badaniach propozycja przemnożeniu liczby zarejestrowanych podatników przez dwa[38]. Otrzymany w ten sposób wynik – oscylujący wokół 6,7–6,9 osoby na gospodarstwo – jest zbieżny z dobrze udokumentowanymi badaniami z terenu Kujaw. Wskaźniki te są wyższe od uśrednionych do ziem Rzeczypospolitej i przyjętych przez Zenona Guldona, który na podstawie źródeł podatkowych z 1629 r. uznał, iż przeciętnie w województwie podlaskim „jeden dym” zamieszkiwało sześć osób[39].
Kondycja wsi podlaskich w latach 30. XVII stulecia musiała być dobra. Na ziemie te nie dotarły bezpośrednie działania wojenne prowadzone w latach 20. i 30. XVII w. Problemem dużych starostw w ziemi bielskiej były raczej chorągwie, które zatrzymywały się na leżach oraz wybierały hibernę[40]. Zdarzały się także – choć zdecydowanie rzadziej – łupiestwa majątków szlacheckich[41]. Stałym utrapieniem mieszkańców omawianych dóbr stały się też kupy swawolne czyli bandy rozbójnicze napadające mieszkańców – tak jak w poświadczonym przykładzie z 1598 r., kiedy to na dobrach Wiesiołowskiego grasowała kupa swawolna[42]. Wiadomo również o klasycznych klęskach elementarnych, brak jednak informacji o jakimś nadzwyczajnym wydarzeniu, które miałoby miejsce w 1. poł. XVII w.[43]
Takie stosunkowo optymistyczne informacje pozwalają przyjąć współczynnik 7, przy którym – po przemnożeniu przez 162 gospodarstwa – otrzymujemy 1134 osoby. Choć wynik ten niewątpliwie uznać należy za bardzo wysoki, to pamiętać należy, iż nie dotyczy on jednej wsi, lecz całego kompleksu dóbr Wiesiołowskich położonych nad rzeką Białystok. W świetle inwentarza z 1645 r. Białystok liczył 39 włók, Starosielce – 25, Zawady – 13; dodatkowo w skład posiadłości wchodziły tereny o nieznanym areale: wieś Supraśl oraz dwa folwarki – w Białymstoku i Wysokim Stoku[44]. Wiadomo ponadto, iż Poświętne białostockie (4 włóki), czyli grunta należące do miejscowego kościoła, liczyło około 35 mieszkańców. Przy założeniu, że w inwentarzu podawano własności od największej do najdrobniejszej, można przyjąć, iż Supraśl miał około 10 włók, a dwa folwarki – według przyjętych w literaturze przedmiotu uogólnień – mogło zamieszkiwać w sumie 30 osób[45]. Wydaje się tym samym, że na terenie czterech wsi liczących 87 włók znajdowało się 1070 osób, a zagęszczenie wynosiło 12,3 osoby na włókę. Przy założeniu, iż rozmieszczenie ludności jest proporcjonalne do wielkości, Białystok liczyłby 480, Starosielce 307, Zawady 160, a Supraśl 123 mieszkańców. Podkreślić należy, są to liczby stworzone na podstawie stosunkowo nieprecyzyjnych informacji i mogą oddawać jedynie pewien rząd wielkości. Kilka lat później, w 1635 r., dobra białostockie zamieszkiwało 179 gospodarzy, co mogło oznaczać w sumie 1253 osoby i 530 osób w Białymstoku. Wszystko to upoważnia do stwierdzenia, iż lata 30. XVII w. stanowiły okres prosperity i znacznego przyrostu demograficznego we włościach białostockich.
Na wzrost znaczenia w kolejnych latach Białegostoku i – szerzej – dóbr białostockich wskazuje budowa kościoła rzymskokatolickiego. Świątynia szybko stała się nie tylko ośrodkiem życia religijnego, ale też centrum, wokół którego skupiał się rozwój przestrzenny osady, dając podstawę pod późniejsze miasto[46]. Pierwszy kościół musiał stanąć już przed 1547 r., jednakże najstarszym bezpośrednim dowodem na jego istnienie w Białymstoku jest dopiero Regestr skarbowy wybierania serebszczyzny z dóbr duchownych kapitulnych i plebanskich Biskupstwa Wileńskiego pochodzący z 1553 r.[47] Niewykluczone, iż po 1556 r. białostocki kościół rzymskokatolicki zamieniony został na zbór kalwiński[48]. Informację o zajęciu świątyni przez heretyków podaje Jan Kazimierz w przywileju z 1661 r.[49] Zdaniem Józefa Maroszka, który przekonująco udowodnił swą tezę, okupację heretycką należy odnosić do okresu „potopu”[50]. Założenie to nie stałoby w sprzeczności z legendami o bardzo ogólnym charakterze, które istniały na przełomie XVIII i XIX. Jedną z nich przytacza Franciszek Józef Biłgorajski: Kościół parafialny niewielki z wyniosłą wieżą, jak podanie miejscowe, wybudowany przez Aryanów i pod którąś z czterech kapliczek znajdujących się na cmentarzu przy kościele, ma mieć groby wyznawców tej wiary[51].
Ważną, podjętą w 1581 r. przez Piotra Wiesiołowskiego inicjatywą było wzniesienie nowego drewnianego białostockiego kościoła, którego budowa zakończyła się w 1584 r. Powszechnie przyjmuje się, iż stanął on naprzeciw placu rynkowego, gdzie w późniejszym okresie powstało zachodnie skrzydło Domu św. Marcina prowadzonego przez siostry szarytki, obok zaś znajdował się najstarszy cmentarz, funkcjonujący niemal do końca XVIII w.[52] W rzeczywistości jednak lokalizacja ta dotyczy starszej świątyni, zaś budowę w 1581 r. rozpoczęto w nowym miejscu na wzgórzu, naprzeciwko miejsca, w którym był dotychczasowy[53]. Wzgórze podwyższono o około metr, wybudowano wówczas kryptę fundatorów (która wobec obecnego kościoła jest przesunięta w stosunku do osi głównej świątyni)[54]. Już w 1617 r. Piotr Wiesiołowski ufundował nowy murowany kościół[55]. Podkreślić należy obronny charakter budowli, który – co oczywiste – mógł odgrywać rolę jedynie wobec niezorganizowanych, pozbawionych jakichkolwiek artylerii grup swawolnych żołnierzy[56]. Budowę świątyni zakończono w 1626 r., następnie – w tym samym roku – została ona konsekrowana przez biskupa wileńskiego Eustachego Wołłowicza, który dodatkowo zatwierdził nowy fundusz kościelny (pleban białostocki otrzymał tytuł proboszcza); nadano jej wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i Wszystkich Świętych.
W tym też okresie w okolicy dworu i kościoła katolickiego, przy trakcie łączącym Koronę z Wielkim Księstwem Litewskim musiała powstać osada, która dała początki miastu Białystok.
Zniszczenia dóbr białostockich przyniósł najpierw potop szwedzki, później zaś moskiewski, co potwierdza dokument potwierdzający objęcie w posiadanie tych ziem przez Stefana Czarnieckiego 5 IV 1660 r.[57] Źródła podatkowe przeczą jednak pesymistycznej ocenie, na jaką mógłby wskazywać rzeczony akt. W spisie kobiet i mężczyzn w Białymstoku, sporządzonym w związku z uchwalonym w 1662 r. pogłównym, wymieniono 180 osób, 15 na dworze i w folwarku dworskim, a w całych dobrach białostockich 634 osób[58]. Przyjęcie tych danych wymaga jednak pewnego wyjaśnienia: ex lege zwolnione były z podatku dzieci do 10. roku życia (około 30% ogółu) oraz osoby powyżej 60. roku życia (3,4%). Pozostałe grupy, które z reguły unikały opodatkowania, to biedota oraz ludzie chorzy i kalecy, a także pogorzelcy i służący żołnierze. Do tego dodać trzeba także osoby świadomie unikające opodatkowania (opuszczające miejsce zamieszkania) oraz uciekinierów wojennych[59]. Wszystko to pozwala przypuszczać, iż w 1662 r. stosunkowo dużo osób mogło znaleźć się w grupie pogorzelców, uciekinierów, służących w wojsku. Jeżeli znów przemnożymy liczbę ludności przez dwa, to otrzymamy bardzo zbliżone dane – wychodzi na to, że we włości białostockiej mieszkało faktycznie około 1260 osób, a w samym Białymstoku 360. Możemy przyjąć tezę, iż zaludnienie nie zmieniło się w ciągu 30 lat, jednakże w 2. poł. XVII w. mieszkańców samej wsi Białystok było mniej.
Choć do podanych obliczeń należy podchodzić ostrożnie, to zaprezentowana tu konkluzja znajduje potwierdzenie w badaniach historycznych. Co prawda, Tadeusz Wasilewski uznał, iż w latach 1635–1663 liczba ludności dóbr białostockich – przede wszystkim dzięki działalności osadniczej Czarnieckiego – zwiększyła się, jednakże należy przyjąć argumentację Anny Laszuk o utrzymującym się na niezmiennym poziomie stopniu zaludnienia[60].
Powyższe dane zaskakują, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że okres wojen i konfederacji szczególne piętno odciskał właśnie na starostwach[61]. A jednak dobrom białostockim szczęśliwie udało się uniknąć największych zniszczeń wojennych oraz klęsk elementarnych. Nie oznacza to oczywiście, że nie było takowych w ogóle. Warto wspomnieć choćby o informacji, jaką przekazał sługa Bogusława Radziwiłła – Stanisław Świnarski – o zarazie, która wybuchła w Zabłudowie, które barzo się szerzy, siła ludzi dobrych i mieszczan i z Żydów w krótkim czasie wymarło. (...) Oprócz Zabłudowie niema dokoła wszędzie się zapowietrzyło. Jam ustąpić musiał do folwarku o milę od Zabłudowia i tu pod strachem zostawam[62]. Świnarski schronienie znalazł od początku września najpierw w folwarku białostockim położonym w dobrach zabłudowskich (obecnie koło Kurian), później zaś we wsi Białystok, tymczasem – jak relacjonował w kolejnych listach – na dobra radziwiłłowskie spadła kolejna plaga, gdyż wojsko postanowiło zająć nieruchomości Bogusława Radziwiłła[63]. Na początku 1663 r. sługa Radziwiłła opisywał klęski spadające na dobra rodowe swego pana: nadal powietrze, które z dopuszczenia bożego dotychczas płużyło nie było przeszkodą, druga wojsko przechodzące przez tą włość, które nim ujęto ciężkie haniebnie na ubogich poddanych było, trzecia zaś ich panowie deputaci od trzech niedziel zajachawszy takiego mnie kłopotu nabawili[64]. Na podstawie powyższych danych można uznać, iż epidemia ominęła przynajmniej część dóbr białostockich (Świnarski dopiero w marcu powrócił do Zabłudowia); mieszkańcy tych terenów nie odczuli też nasilonych gwałtów żołnierskich, a to dzięki ochronie roztaczanej przez regimentarza Czarnieckiego[65]. Wszystkie te czynniki pozwalają zrozumieć decyzję kapituły wileńskiej, która zdecydowała się przewieźć z Wilna i ulokować w Białymstoku archiwum kościelne, które tam znajdowało się przynajmniej w 1666 r.[66]
Rekapitulując, można stwierdzić, że liczba ludności w latach 60. XVII stulecia w dobrach białostockich zdecydowanie przekraczała 1 tys. osób. Widoczny spadek demograficzny daje się zaobserwować w kolejnych latach – jeszcze w świetle spisu podatkowego z 1664 r. w dobrach Białystok „oficjalnie zarejestrowanych” było 561 płatników podatku (czyli po przeliczeniu 1122 osoby), ale już w roku 1676 – jeżeli wierzyć źródłom – ta liczba zmniejszyła się do 309 (czyli po przemnożeniu przez dwa: Usowicze – 62 , Zawady – 88, Starosielce – 136, Białystok – 184 oraz opodatkowano 11 Żydów, 26 ogrodników, 22 bojarów, 15 mieszkańców dworu)[67]. Zauważyć jednak należy, iż w okresie interregnum ściągalność podatków pozostawała zawsze dużo mniejsza.
Dane z kolejnej dekady – z lat 70. XVII stulecia – trudno zinterpretować w inny sposób niż przez pryzmat epidemii, która spowodowała istotne zmiany demograficzne. Powstałą w jej wyniku lukę osadniczą wypełnili w 2. poł. XVII w. Żydzi, którzy pojawili się na Podlasiu w związku z powstaniem Chmielnickiego, później zaś z wojnami ze Szwecją i Rosją[68]. Najwcześniejsza wzmianka źródłowa o ich napływie pochodzi z 1658 r. Pobór podatkowy z 1663 r. wymieniał już 75 Żydów[69]. W 1676 r. w karczmie usytuowanej najprawdopodobniej nieopodal kościoła białostockiego mieszkało 11 Żydów[70]. Wówczas też powstał najstarszy cmentarz żydowski (kirkut), tuż za południową pierzeją rynkową, na wprost ujścia do Rynku ul. Wasilkowskiej (obecnie Sienkiewicza)[71]. Pod koniec XVII w. wybudowano również szkołę, która stała się centrum życia społecznego ludności wyznania mojżeszowego[72].
[1] Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, Oryginał dokumentu fundacyjnego Piotra Wiesiołowskiego z dnia 4 XII 1581 r.; J. Maroszek, Najstarszy dokument uposażeniowy kościoła farnego w Białymstoku z 4 grudnia 1581 r., „Białostocczyzna” 1996, nr 2, s. 5.
[2] Narodowy Instytut Dziedzictwa (Warszawa), Teki Glinki, 62, s. 15; A. Jabłonowski, Podlasie, cz. 1, [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. I, Warszawa 1908, s. 112; J. Maroszek, Dzieje Białegostoku, s. 56.
[3] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, . 1708, op. 1, nr 137, k. 95v.
[4] Zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Kuriany .
[5] St. Świnarski do B. Radziwiłła, Białystok 1 X 1662, AGAD, Archiwum Radziwiłłów, V, 15506, s. 10. Opis folwarku z 1645 r.: Inwentarz majętności Białegostoku, s. 92.
[6] Narodowy Instytut Dziedzictwa (Warszawa), Teki Glinki, 290, s. 24–25.
[7] J. Tęgowski, W. Wróbel, op. cit., s. 48. Odmiennie J. Wiśniewski, op. cit., s. 17 i n., który uważa, iż kolonizacja tych terenów nastąpiła już na przełomie XV i XVI stulecia.
[8] Lietuvos Metrika, Knyga Nr. 523 (1528), Viešujų reikalų knyga 1, parengė A. Baliulis, A. Dubonis, Vilnius 2006, s. 30.
[9] I. Rychlikowa, Bojarzy pancerni na pograniczu moskiewskim XVI– XIX wieku, „Przegląd Wschodni” 1994, z. 3, s. 411–450.
[10] Szerzej: V. Kalyada, Mobilizacja służby ziemskiej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI stuleciu, [w:] Organizacja armii w nowożytnej Europie: struktura–urzędy–prawo–finanse, red. K. Łopatecki, Zabrze 2011, s. 107–122.
[11] AGAD, Archiwum Radziwiłłów, II, 21, k. 78, 79, 116v; Lietuvos Metrika, Knyga Nr. 523 (1528), s. 133.
[12] Tomasz Popławski (Przestrzeń współczesnego miasta Białegostoku na tle historycznych podziałów, „Białostocczyzna” 1996, nr 2, s. 11–14) wskazuje, iż osada Bojary powstała jeszcze przed pomiarą włóczną (1547 r.) i została wchłonięta przez miasto Białystok dopiero w latach 30. lub 40. XVIII w. Cf. D. Korolczuk, J. Maroszek, T. Popławski, Wartość przestrzeni i środowiska kulturowego dzielnicy Bojary, „Białostocczyzna” 1994, nr 3, s. 72–73. Pierwsza wzmianka o bojarach w okolicy dworu białostockiego pochodzi z 1676 r. Kościół katolicki na Podlasiu. Zbiór dokumentów erekcyjnych i funduszowych, z. 3: Białystok, wstęp i oprac. J. Maroszek, Białystok 1999, s. 19.
[13] W. Pałucki, Nazwy miejscowe typu Białystok, Górnystok, Ponikłystok, „Onomastica” 1961, z. 7, s. 45–46.
[14] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, 1708, op. 1, nr 204, k. 82v–83.
[15] Narodowy Instytut Dziedzictwa (Warszawa), Teki Glinki, 28, s. 15–18; J. Maroszek, Rewelacyjne odkrycie, s. 26.
[16] Idem, Najstarszy dokument uposażeniowy s. 3; cf. T. Wasilewski, Białystok w XVI–XVII wieku, [w:] Studia i Materiały do dziejów miasta. Białegostoku, t. 1, red. J. Antoniewicz, J. Joka, Białystok 1968, s. 119; J. Maroszek, Rewelacyjne odkrycie, s. 17; J. Ochmański, Biskupstwo wileńskie w średniowieczu, Poznań 1972, s. 69; J. Wiśniewski, op. cit., s. 26–27.
[17] Cztery włóki ziemi zostały 4 XII 1581 r. nadane plebanowi białostockiemu. J. Maroszek, Najstarszy dokument uposażeniowy, s. 5.
[18] A. Jabłonowski, Podlasie, cz. 2, [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. II, Warszawa 1909, s. 50, 144; J. Maroszek, Dzieje Białegostoku, s. 54.
[19] Volumina Constitutionum, t. II, vol. 1: 1550–1585, oprac. S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Uruszczak, Warszawa 2005, s. 398, 432.
[20] A. Jabłonowski, Podlasie, cz. I, s.112; Regestra thelonei aquatici Vladislaviensis saeculi XVI, wyd. S. Kutrzeba, F. Duda, Kraków 1915, s. 361. O wykorzystaniu rzek przy spławianiu towarów na Podlasiu: J. Oleksicki, Spław zboża rzeką Narwią w XVI wieku, [w:] Studia nad społeczeństwem i gospodarką Podlasia, red. A. Wyrobisz, Warszawa 1981; A. Wyrobisz, Spław na Bugu w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1984, nr 4, s. 471–490.
[21] J. Pelc, Ceny w Gdańsku w XVI i XVII wieku, Lwów 1937, s. 117.
[22] Za 510 zł można było zaciągnąć 34 husarzy na 3-miesięczny okres. K. Kościelniak, Źródła dochodów oficerów jazdy polskiej w pierwszej połowie XVII wieku, [w:] Organizacja armii w nowożytnej Europie: struktura – urzędy – prawo – finanse, red. K. Łopatecki, Białystok 2011, s. 155.
[23] P. Guzowski, Chłopi i pieniądze na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych, Kraków 2008, s. 110–126.
[24] A. Jabłonowski, Podlasie, cz. 1, s. 153.
[25] Volumina Constitutionum, t. II, vol. 2: 1587–1609, oprac. S. Grodziski, Warszawa 2008, s. 182.
[26] Zakład Narodowy im. Ossolińskich, rkps. 1793, s. 863.
[27] Przeciętna wielkość folwarku na terenie Podlasia wynosiła 6,37 włóki. W dobrach białostockich były dwa folwarki. A. Jabłonowski, Podlasie, cz. 3, [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 3, Warszawa 1910, s. 33.
[28] Warto podkreślić, iż w 1591 r. po raz pierwszy w konstytucji sejmowej pojawił się problem rozgraniczenia województwa podlaskiego z powiatem grodzieńskim. Volumina Legum, t. II, s. 287.
[29] Volumina Legum, t. III, s. 290–291.
[30] Ibidem, s. 425, 427.
[31] M. Kopczyński, Studia nad rodziną chłopską w Koronie w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1998, s. 90 i n.
[32] Archiwum Państwowe w Białymstoku, Księga grodzka brańska 1640–1641, k. 18.
[33] Ibidem, k. 36.
[34] Jak podkreślał Andrzej Wyczański (Historyk wobec liczby, [w:] Metody i wyniki. Z warsztatu historyka dziejów społeczeństwa polskiego, red. S. Kalabiński, współpraca J. Hensel, I. Rychlikowa, Warszawa 1980, s. 11) podejmowanie nawet mniej dokładnych oszacowań pozwala jednak mówić o rzędach wielkości.
[35] Cf. C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009, s. 83–91.
[36] Vide: J. Płosiński, Potop szwedzki na Podlasiu 1655–1657, Zabrze 2006, passim.
[37] M. Kopczyński, op. cit., s. 95–97; A. Laszuk, Ludność województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1999, passim (w szczególności s. 108).
[38] A. Laszuk, Ludność województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII, s. 21; I. Gieysztorowa, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976, s. 196.
[39] Z. Guldon, Zaludnienie Polski w 1629 r., „Zapiski Historyczne” 1968, z. 4, s. 49.
[40] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 1708, op. 1, nr 37, k. 841.
[41] Analiza skarg ludności cywilnej na nadużycia żołnierzy doprowadza do zastanawiających wniosków: poziom bezpieczeństwa w 1. poł. XVII w. okazał się niezwykle wysoki, następnie radykalnie pogorszył się w 2. poł. stulecia, ale i tak nie można go uznać za bardzo niski. Przykładowo dla XVII-wiecznego województwa łęczyckiego współczynnik stacjonowania żołnierzy zakończonego protestacją do ksiąg grodzkich wynosił 0,85, czyli przeciętnie swawolnicy niepokoili osadę rzadziej niż jeden raz w stuleciu (dla ziemi wieluńskiej współczynnik wynosił 1,06). T. Srogosz, Żołnierz swawolny. Z dziejów obyczajów armii koronnej w XVII wieku, Warszawa 2010, s. 134–138; Z. Ćwiek, Z dziejów wsi koronnej w XVII wieku, Warszawa 1966, s. 180 i n.
[42] K. Łopatecki, E. Zalewska, Najazd na dobra białostockie w 1598 roku. Z badań nad najstarszymi dziejami Białegostoku, „Studia Podlaskie” 19(2011), s. 115–126; cf. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, f. Ф. 1708, оп. 1, 141, k. 53.
[43] Prawdopodobnie jeden z bardziej nieszczęśliwych wypadków to pożar z 1635 r., który strawił 18 domów. Archiwum Państwowe w Białymstoku, Księga grodzka brańska 1640–1641, k. 36. Jeszcze bardziej niszczący w skutkach był pożar z 1692 r., kiedy to na 47 gospodarstw spłonęło 22. AGAD, Księgi grodzkie brańskie, 47, k. 300.
[44] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, f. Ф. 1708, оп. 1, nr 137, k. 95v.
[45] A. Jabłonowski, Podlasie, cz. 3, s. 33–34.
[46] W. Wróbel, Działalność Stefana Mikołaja Branickiego herbu Gryf w Białymstoku w latach 1689–1709, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 2008, nr 14, s. 42.
[47] T. Krahel, Zarys dziejów parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku, s.l. 2009, [s. 3] (artykuł umieszczony w Księgozbiorze Wirtualnym Federacji FIDES: http://digital.fides.org.pl/dlibra/docmetadata?id=575&from=pubstats, dostęp 1 XII 2012 r.); J. Maroszek, Najstarszy dokument uposażeniowy, s. 3–4.
[48] W tym czasie (do ok. 1565 r.), opiekunem majątku i młodych Wiesiołowskich był ewangelik reformowany Ostafi Wołłowicz. Dzięki staraniom wuja również jego siostrzeniec Piotr był w okresie młodości wyznawcą kalwinizmu. Niejasny wątek w dziejach kościoła białostockiego dotyczył zatem prawdopodobnie okresu małoletniości Piotra Wiesiołowskiego. T. Wasilewski, Białystok w XVI–XVII wieku, s. 119; J. Tazbir, Arianie w Białymstoku i okolicach, [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. I, s. 82. Z. Dunin-Kozicki, Białystok w XVIII wieku, „Kwartalnik Litewski” 3 (1910), s. 60 odnotowuje, iż odebranie przez Piotra Wiesiołowskiego świątyni ewangelikom reformowanym nastąpiło w 1584 r.
[49] AGAD, Metryka Koronna, 203, k. 298v–299.
[50] J. Maroszek, Najstarszy dokument uposażeniowy, s. 7–8.
[51] [F. Biłgorajski], Pamiętnik szlachcica podlaskiego, „Czas” 1876, nr 275, s. 2.
[52] H. Mościcki, Białystok – zarys historyczny, Białystok 1933, s. 14; J. Maroszek, Najstarszy dokument uposażeniowy, s. 7; idem, Dzieje Białegostoku, s. 64–66; Kościół katolicki na Podlasiu. Zbiór dokumentów erekcyjnych i funduszowych, z. 3: Białystok, wstęp i oprac. J. Maroszek, Białystok 1999, s. 14.
[53] Odmiennie: W. Wróbel, op. cit., s. 71, przypis 27, który uważa, że na terenie klasztoru sióstr szarytek nie mógł istnieć drewniany kościół.
[54] Z. Skrok, Kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowstąpienia [!] NMP w Białymstoku. Sprawozdanie z badań archeologicznych, Białystok 1983, s. 2–7 (maszynopis przechowywany w Narodowym Instytucie Dziedzictwa, oddział w Białymstoku); cf. J. Bąkowski, Kronika kościoła parafialnego w m. Białymstoku położonego w diecezji wileńskiej, guberni grodzieńskiej, powiecie i dekanacie białostocki. 1849, oprac. J. Maroszek, „Białostocczyzna” 1993, nr 2, s. 92–93.
[55] Jak zauważył J. Maroszek, Białystok i Knychówek – dwie realizacje tego samego projektu kościoła parafialnego w pierwszej połowie XVII wieku, „Białostocczyzna” 1992, nr 4, s. 10–15, pierwotny wygląd świątyni możemy odtworzyć dzięki zachowanemu, nieprzekształconemu kościołowi w Knychówku, który został wykonany według identycznego planu.
[56] Z. Dunin-Kozicki, op. cit., s. 60; T. Wasilewski, Białystok w XVI–XVII wieku, s. 120; K. Łopatecki, E. Zalewska, op. cit., s. 115–126.
[57] Intromisyia na starostwo i leśnictwo tykoc[ińs]kie, dolistowską i białostocką dzierżawy do starostwa tykocińskiego należące, AGAD, Archiwum Roskie, CXX/7 (stara sygnatura).
[58] Regestr wybierania pogłównego (...) od stanów i urzędów ziemi bielskiej (...) 1663, AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, oddział I, księga 70, k. 547v–549v.
[59] A. Laszuk, Ludność województwa podlaskiego, s. 21–25.
[60] T. Wasilewski, Kształtowanie się białostockiego ośrodka miejskiego w XVII i XVIII w., [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. IV, s. 30; A. Laszuk, Ludność województwa podlaskiego, s. 18.
[61] Z. Romaniuk, Straty na Podlasiu w czasie „potopu” na przykładzie starostwa brańskiego, „Białostocczyzna” 1997, nr 1, s. 46–61; A. Rachuba, Konfederacje wojska litewskiego 1655–1663, Zabrze 2010, s. 34–96. Badania Zenona Guldona (Zniszczenia gospodarcze w królewszczyznach sandomierskich w dobie rokoszu Zebrzydowskiego /1606 – 1609/, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1982, nr 3–4, s. 336–339) wykazały, że skonfederowane wojsko mogło być przyczyną zniszczeń lub grabieży do 90% plonów.
[62] St. Świnarski do B. Radziwiłła, folwark Białystok 4 IX 1662, AGAD, Archiwum Radziwiłłów, V, 15506, s. 1.
[63] St. Świnarski do B. Radziwiłła, Białystok 1 X 1662, AGAD, Archiwum Radziwiłłów, V, 15506, s. 10–11; tenże do tegoż, Białystok 22 X 1662, AGAD, Archiwum Radziwiłłów, V, 15506, s. 14; tenże do tegoż, Białystoczek 11 XII 1662, AGAD, Archiwum Radziwiłłów, V, 15506, s. 16–17.
[64] St. Świnarski do B. Radziwiłła, Białystoczek 6 I 1663, AGAD, AR V, 15506, s. 19.
[65] Nie jest znany uniwersał chroniący Białystok, ale zachował się Uniwersał na ochronę folwarku wielebnych ojców Bazylianów klasztoru supraskiego nazwany Topielec, wydany przez Pawła Sapiehę, obóz pod Kozanami, 11 VI 1657, Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka, f. 59 – 18, s. 1.
[66] Narodowy Instytut Dziedzictwa (Warszawa), Teki Glinki, 57, s. 1.
[67] Regestr parafii białostockiej (...) Anno Domini millessimo sexcentessimo septuagentessimo tertio, AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, oddział I, sygn. 70, k. 624v; Komput osób z regestrów w parafiach traktu suraskiego przez księży plebanów opisanych i summy pogłównego podług instruktarza w roku 1674 od nich wybranych, AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, oddział I, sygn. 70, k. 674v; Biblioteka XX. Czartoryskich w Krakowie, 1099, s. 789; J. Maroszek, Dzieje Białegostoku, s. 82; A. S. Herszberg, Pinkas Bialistok, vol. 2, New York 1950, s. 39.
[68] A. Leszczyński, Żydzi ziemi bielskiej od połowy XVII w. do 1795 r., Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1980, s. 28–30; Z. Romaniuk, Żydzi białostoccy do 1915 roku, [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. V, Białystok 2001, s. 147–149.
[69] AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, oddział I, sygn. 70, k. 549v, 624v.
[70] Biblioteka XX. Czartoryskich w Krakowie, 1099, k. 789; Kościół katolicki na Podlasiu. Zbiór dokumentów erekcyjnych i funduszowych, nr 3, oprac. J. Maroszek, Białystok 1999, s. 19.
[71] J. Maroszek, Przykahałek żydowski w Białymstoku 1658-1795, [w:] Białystok Mayn Heym, red. D. Boćkowski, Białystok 2013, s. 8.
[72] Potwierdzeniem budowy tej placówki było zobowiązanie wystawione przez kahał białostocki z 16 V 1700 r., w którym to zobowiązano się w zamian za zezwolenie stawienia budynku szkoły wypłacać kościołowi białostockiemu 30 zł rocznej opłaty. J. Maroszek, Przykahałek żydowski w Białymstoku 1658-1795, [w:] Białystok Mayn Heym, red. D. Boćkowski, Białystok 2013, s. 14.
