Białystok jako teren pogranicza
Białystok jako teren pograniczny
Od czasów unii horodelskiej obszar Podlasia pod względem administracyjnym przynależał do województwa trockiego, wchodzącego w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sytuacja ta uległa zmianie 29 VIII 1513 r., kiedy to utworzono województwo podlaskie, w skład którego weszły ziemie: drohicka, mielnicka i bielska, kamieniecka, brzeska, kobryńska. W ramach reform administracyjnych z lat 1565–1566 ziemię brzeską, kamieniecką i kobryńską połączono z księstwem turowsko-pińskim i utworzono województwo brzesko-litewskie[1]. Warto podkreślić, iż wyodrębnienie województwa wiązało się ze stosowaniem wśród kolonistów z Korony i księstw mazowieckich prawa polskiego[2].
Po przemianach administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim dobra białostockie znalazły się w ziemi bielskiej – świadczy o tym wyrok sądu grodzkiego w Brańsku z 1568 r., dotyczący tych ziem[3]. Następnie, w konsekwencji unii lubelskiej (1569 r.), tereny położone nad rzeką Białystok stały się obszarem pogranicza polsko-litewskiego. Podczas obrad sejmu lubelskiego Zygmunt II August 5 marca 1569 r. inkorporował województwo podlaskie do Korony[4]. Aby przemiany terytorialne zostały zakończone szlachta zamieszkująca te tereny powinna złożyć przysięgę władcy jako królowi Królestwa Polskiego dnia 27 marca. Jednocześnie w Drohiczynie, Mielniku i Brańsku szlachta składała przysięgę wierności co miało miejsce 14 maja[5]. Z pewnym opóźnieniem składali przysięgę inni, z własnoręcznych adnotacji wiemy, że Piotr Wiesiołowski starszy wykonuje ją 25 maja 1569 r. wraz z starostą brańskim Janem Dulskim, podskarbim nadwornym Stanisławem Włoskiem i jednym z panów Kiszków (być może Jana – dziedzica Sokołowa i Węgrowa lub Mikołaja starosty drohickiego)[6]. W konsekwencji część zachodnia – z Białymstokiem, Starosielcami, Bojarami i Wysokim Stokiem – znalazła się w obrębie ziemi bielskiej w Koronie, zaś część wschodnia – z folwarkiem Dojlidy oraz wsiami Pieczurki, Skorupy, Bacieczki, Fasty – pozostała na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Podział ten wyznaczał również granicę między dobrami Wiesiołowskich i Chodkiewiczów, co było wynikiem faktu, że Grzegorz Chodkiewicz odmówił złożenia przysięgi Zygmuntowi Augustowi jako królowi polskiemu[7].
Podkreślić należy, iż przebieg granicy pomiędzy Podlasiem a Wielkim Księstwem Litewskim miał charakter płynny, właściciele dóbr przygranicznych w zależności od bilansu korzyści i strat zmieniali przynależność do Korony bądź Wielkiego Księstwa Litewskiego[8]. Główny przedmiot sporu dotyczył rozgraniczenia Podlasia z województwem brzesko-litewskim[9]. Przesunięcia granic występowały również pomiędzy ziemią bielską a powiatem grodzieńskim, czego przykładem jest miasto Wasilków, które po 1569 r. znalazło się na terenie Korony, później zaś na trwałe powrócił w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego[10].
Przemiany graniczne mogły nastąpić w latach 90. XVI stulecia na terenie dóbr należących do rodu Wiesiołowskich. Świadczy o tym obrona powiatu grodzieńskiego podjęta przez hetmana Wielkiego Księstwa Litewskiego – Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna”. W 1598 r. zmobilizował on chorągiew grodzieńską Tatarów i wysłał przeciwko kupie swawolnej niejakiego Brzózki[11]. 17 VII dowódca oddziału, Bieniasz Kamieniecki, poinformował hetmana o sytuacji w bandzie Brzózki, który był w Białymstoku, majętności pana Wiesiołowskiego podskarbiego dwornego, ale stamtąd obrócił się na Podlasze ku Brańskowi[12]. Wobec przekroczenia granicy Wielkiego Księstwa Litewskiego podstarości postanowił rozpuścić Tatarów, gdyż nie miał prawa wykorzystywać ich na terenie Korony. Nadmienić należy, iż w źródle podano nie tylko miejscowość (analogiczna nazwa istniała w dobrach zabłudowskich jako tzw. folwark białostocki) ale i właściciela dóbr, dzięki czemu nie mamy wątpliwości co do opisanego miejsca[13].
Za dodatkowe potwierdzenie nowej przynależności państwowej uznać należy również fakt, iż nagle na sejmach w latach 90. XVI w. pojawił się problem granicy bielsko-grodzieńskiej. Po raz pierwszy spór graniczny odnotowała konstytucja z 1591 r., następne regulacje graniczne pojawiają się w latach: 1596, 1598, 1601, 1607, 1616[14], po czym problem znika. Dzięki badaniom Henryka Gmiterka wiemy, iż komisja graniczna odbyła się w Kodeńcu, ale szlachta lubelska uznając część południową spornego odcinka za dotyczącą jej żywotnych interesów nie dopuściła do rozgraniczenia ziemi mielnickiej z województwem brzeskim[15]. Do momentu odnalezienia dokumentów dotyczących prac komisji przy ziemi bielskiej i powiecie grodzieńskim trudno jednoznacznie ocenić, czy Białystok był przedmiotem sporu i ewentualnie jakie było postanowienie zgromadzenia. Interesujące, iż również w spisach poborcy podatkowego ziemi bielskiej z 1611 r. nie odnotowano Wiesiołowskich ani dóbr białostockich[16].
Spór o przynależność do Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, w tym przypadku powiatu grodzieńskiego i ziemi bielskiej, miał ogromne znaczenie ze względu na rozbieżności prawne między oboma krajami. Różne były reguły odprawiania służby ziemskiej (na Podlasiu występowały przy tym odrębności wobec rozwiązań koronnych), istniały inne fora sądowe, uchwalano różne rodzaje podatków i wybierano je w odmienny sposób, funkcjonował również odrębny system obrony[17]. Wszystko to skłania do konkluzji o potencjalnej płynności w ukształtowaniu granic, uzależnionej od woli właścicieli terenów przygranicznych. Wywodzący się z Korony ród Wiesiołowskich, który silnie związał się z Wielkim Księstwem Litewskim, był niewątpliwie zainteresowany posiadaniem dóbr na Litwie, gdzie miał duże wpływy polityczne[18].
Krzysztof Wiesiołowski – marszałek wielki Wielkiego Księstwa Litewskiego (1636 r.)[19].
Aleksandra Marianna z Sobieskich Wiesiołowska[20].
Jeszcze bardziej komplikował całą sytuację testament Krzysztofa Wiesiołowskiego (zm. 19 IV 1637 r.), który przekazał dobra białostockie na uposażenie alumnatu tykocińskiego (starostwa znajdującego się w ziemi bielskiej). Przekazanie dóbr dziedzicznych królowi w celu przynoszącym korzyść całemu państwu było działaniem, które budziło wątpliwości natury prawnej[21]. W szczególności konstytucja sejmu warszawskiego z 1631 r. zakazywała alienowania dóbr ziemskich na których spoczywał obowiązek służby wojskowej[22]. W tym przypadku na kwestię dyspozycji majątkiem nieruchomym w testamencie nakładała się również druga kwestia, a mianowicie zmiana przynależności państwowej tych terenów.
Oczywiście powyższe niejasności musiał rozstrzygnąć sąd sejmowy po śmierci żony (15 IX 1645 r.) – Aleksandry z Sobieskich Wiesiołowskiej – która posiadała majątek prawem dożywocia. Prawni spadkobiercy niezwłocznie (28 IX 1645 r.) sporządzili inwentarz dóbr białostockich, a następnie przejęli majątek[23]. Stąd wywiązał się proces między niemi, a ówczesnym instygatorem koronnym, starostą tykocińskim Mikołajem Ostrorogiem. Na mocy decyzji sądu sejmowego 1646 r. dobra białostockie uznano za własność koronną[24]. Decyzja wywołała oburzenie posłów z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Albrecht Stanisław Radziwiłł ocenił całą sytuację następująco: Początek sporu dał testament marszałka Wiesiołowskiego, który dobra zwane Białystok przeznaczył dla starych i chorych weteranów i na naprawę zamku tykocińskiego, i to w testamencie stwierdził pieczęcią, jednak bez zgody stanów, o co wprawdzie za życia zabiegał, ale tego nie uzyskał. Kiedy te dobra przypadły podczaszemu koronnemu, sukcesorowie Wiesiołowskiego pozwali go przed sąd. Ponieważ powstała ta remisa i wynikło stąd coś nowego, chciano koniecznie na Litwie, aby z Księstwa Litewskiego wybrano do tego posłów, a sprzeciwili się temu Polacy, oponując, by to mogło się stać bez prawa, zawzięcie protestowali, co też nastąpiło, że bez Litwinów sprawę osądzono i w rzeczy samej niesprawiedliwie bo bez zgody dobra te przysądzono na wieczność zamkowi tykocińskiemu. Ja nie brałem udziału w tej rzeczy [będąc chory – K.Ł. i W.W.][25]. Jeszcze dziewięć lat później Hieronim Kazimierz Chalecki namówił szlachtę ziemi bielskiej obradującą na sejmiku przedsejmowym do poparcia jego roszczeń majątkowych odnośnie odzyskania dóbr białostockich, jednakże wobec wojny z Rosją i Szwecją postulatu tego nie zrealizowano[26].
Na sejmie tym zamieniono również inne dobra pomiędzy Koroną i Wielkim Księstwem Litewskim. Za przekazany Rosji Trubeck rok wcześniej Litwini otrzymali rekompensatę w postaci Lubecza (uprzednio w Koronie), przy czym nadal miała być płacona kwarta do skarbu koronnego, oraz pospolite ruszenie powinno być organizowane na wzór polski[27]. Odwrotnie dobra białostockie zwolnione były z powinności wojskowych dotyczących starostw tj. płacenia kwarty i utrzymywania żołnierza na leżach[28].
W 1698 r. Stefan Mikołaj Branicki objął w posiadanie (na prawie zastawy wynikającej z udzielonej pożyczki) położone na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego miejscowości: Dojlidy, Ogrodniczki, Pacyliszki, Solniki, Olmonty, Krywlany, Bagnówkę, Pieczurki, Pietrasze i Skorupy[29]. Dobra białostockie na powrót uległy zjednoczeniu, oczywiście nadal ich część znajdowała się na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Samo miasto Białystok, powstałe w 1692 r., znajdowało się na terenie Korony, tuż przy granicy z Litwą. Problem pojawił się w roku 1749, kiedy to lokację poszerzono o grunty znajdujące się na prawym brzegu rzeki Białej, a więc de iure o tereny wchodzące w skład drugiego państwa składowego Rzeczypospolitej. Białystok stał się z tą chwilą wyjątkowym miastem leżącym na obszarze dwóch państw, dlatego też w przywileju umieszczono odtąd charakterystyczną normę: dlatego temuż miasteczku wiecznymi czasy nadajemy i konferujemy, oddalając wszelkie prawa inne zwyczajowe – polskie i litewskie, któreby prawo Teutońskie albo Magdeburskie, w czymkolwiek mieszać miały[30]. Co więcej, aby zunifikować Stare Miasto (położone w Koronie) i Nowe Miasto (leżące na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego), postanowiono nie odwoływać się do rozwiązań stosowanych na terytorium jednego z krajów związkowych Rzeczypospolitej, a za wzorcowe uznano rozwiązania istniejące w państwie prusko-brandenburskim[31].
Bardzo istotnym źródłem dla rozpoznania przynależności administracyjnej osad jest opisu dekanatu knyszyńskiego z 1784 r. Jednak i w tym dokumencie często zdarzały się danotacje, że nieruchomość leży na pograniczu. W interesującym nas przedmiocie odnotowano: Kościół parafialny w mieście Białymstoku położony, w województwie podlaskim, powiecie brańskim, dekanacie knyszyńskim. Wioski i miejsca do tej parafii należące już to są w tymże województwie i dekanacie, już to są w powiecie grodzieńskim[32]. Autor opisu zarówno Białostoczek, jak i miasto Białystok przyporządkował do Korony, jednakże nie odnotował Nowego Miasta, unikając tym samym problemu zaklasyfikowania tego obszaru. Przy opisie Stawu Białostockiego pisze on jednak: wzdłuż sznurów dwanaście, prętów sto dwadzieścia i dwa // miary litewskiej, między Nowym Miastem po prawej stronie, względem kościoła, co może sugerować pierwotnie inną przynależność państwową[33].
Pragmatyka związana z funkcjonowaniem Białegostoku jako całości (m.in. w kwestii opłacania podatków) wymusiła przesunięcie granic i objęcie Nowego Miasta pod zwierzchnictwo Korony. Warto odnotować, iż komory celne pomiędzy Koroną i Wielkim Księstwem Litewskim znajdowały się w położonych niedaleko Białegostoku Waliłach, Żółtkach, Chwastach (Fastach) i Wasilkowie[34].
Przy okazji analizy przynależności państwowej Białegostoku warto prześledzić umiejscowienie tego miasta na nowożytnych mapach z 2 poł. XVIII w. W źródłach kartograficznych istnieje ogromna rozbieżność w umiejscowieniu przynależności administracyjnej i politycznej miasta. Dopiero pod koniec XVIII stulecia udało się prawidłowo nanieść Białystok po stronie polskiej, natomiast pobliskie miasto Wasilków (położone na północny-wschód) oraz Choroszcz (położone na zachodzie) odnotować w Wielkim Księstwie Litewskim[35]. W najlepszym razie rezygnowano z karkołomnej próby odnotowania Choroszczy, prawidłowo zaznaczając Białystok i Wasilków, co prezentujemy na dwóch poniższych mapach.
Jan Jakub Kanter, Regni Poloniae Magni Ducatus Lituaniae Provinciarum Foedere et Vasallagio illis junctarum, et Regionum vicinarum Nova Mappa Geographica, Królewiec 1770[36].
Georg Friedrich Utz, Nova Mappa Geographica Regni Poloniae, Magni Ducatus Lituaniae Regni, Norimnbergae 1773[37]
W ogromnej większości sytuacji Białystok był odnotowywany na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, czego nawet nie ustrzegł się Giovanni Antonio Rizzi Zannoni, twórca Carte de Pologne – atlasu składającego się z 24 kart, wydanego w Paryżu w 1772 r. Na niewielkim fragmencie Podlasia naniósł on kilka istotnych błędów, oprócz przynależności państwowej Białegostoku błędnie naniósł też Choroszcz. Przy czym jako pierwszy naniósł słynną już w Europie pod mianem „Wersalu Północy” rezydencje zmarłego Jana Klemensa Branickiego.
Carte de la Pologne divisée par provinces et palatinats et subdivisée par districts construite par J. A. B. Rizzi Zannoni 1772[38].
Generalnie błędna prezentacja pogranicza polsko-litewskiego na mapach występowała do końca XVIII w. Poniżej prezentujemy wybór w ujęciu chronologicznym.
Bartłomiej Folin, Carte générale et nouvelle de toutte la Pologne du grand duché de Lithuanie et des pais limitrofes (1770)[39].
Philip Theodor von Pfau, Regni Poloniae, Magni Ducatus Lituaniae Nova Mappa Geographica concessu Borussorum Regis. XVIII [Berlin 1771][40].
Franz Johann Joseph von Reilly, Schauplatz der fünf Theile der Welt, Wiedeń 1789[41].
William Faden, A map of the Kingdom of Poland and Grand Dutchy of Lithuania with their dismembered provinces and the Kingdom of Prussia, Londyn 1792[42].
Александр Михайлович Вильбрехт, Чертеж новоприобретенным от Польши Россиею Землям в 1793 году, Санкт-Петербург 1793[43].
Franz Müller, Neueste Karte von Polen und Litauen, Wiedeń 1795[44].
Nierzadko kartografowie zupełnie gubili się odnotowując Białystok. Przykładowo Tobias Mayer w wydanej w Norymberdzie w latach 1757 r. Mappa geographica Regni Poloniae nie odnotował tego miasta. W kolejnym o 16 lat późniejszym wydaniu nadal nie zaznaczono rezydencji Jana Klemensa Branickiego i Izabeli Branickiej[45]. Dopiero w reprodukcji z 1793 r. wprowadzono to miejsce, odnotowano je jednak w zupełnie błędnej części województwa Podlaskiego w okolicach Brańska, Narwi i Nowego Dworu.
Tobias Mayer Mappa geographica Regni Poloniae, Norymberga 1793[46].
Ze specyfiką pogranicza podlasko-trockiego zmierzy się geograf Stanisława Augusta Poniatowskiego – Karol Perthées[47]. W ciągu lat panowania ostatniego króla Rzeczypospolitej czterokrotnie rysował mapy generalne, które jednak nie przetrwały do naszych czasów. Z lat 1770-1771 pochodzi Polonia secundum legitimas proiectionis stereographicae regulas, która co prawda spłonęła w 1944 r., ale zachowała się jej reprodukcja fotograficzna. Była ona wykonana na podstawie map szczegółowych wykonanaych przez Franciszka Floriana Czakiego. Prezentowała ona Białystok w sposób bardzo interesujący, bowiem na granicy dwóch państw, Wasilków prawidłowo zaznaczony został po stronie litewskiej, natomiast Choroszcz błędnie umieszczono na terytorium Korony.
Karol Perthées, Polonia secundum legitimas projectionis stereographicae regulas et iuxta recentissimas observationes adhibitis, (1770-1771)[48].
Nieco później, w 1773 r., Michał Gröll w Warszawie wydał drukiem Carte générale et itinéraire de Pologne, która wobec skali 1:5 200 000 (Polonia była blisko sześciokrotnie dokładniejsza) pozbawiona była licznych mniejszych miejscowości. Szczęśliwie Białystok i Wasilków został odnotowany (Choroszcz pominięto), jednak oba miasta Perthées umieścił na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Karol Perthées, Carte generale & itineraire de Pologne, Warszawa 1773[49].
Za najbardziej rzetelną, szczegółową mapę terenu Podlasia uważamy tę wykonaną przez Karola Perthéesa w 1795 r., którą stworzył na podstawie już istniejących materiałów kartograficznych, opisów sporządzonych przez plebanów oraz punktów z oznaczonymi współrzędnymi kartograficznymi[50]. Na potrzeby prac kartograficznych Perthées uporządkował zbiór kart i nazwał je Geograficzno-statystyczne opisanie parafiów Królestwa Polskiego przez K. Pertheesa geografa J.K.Mci. Jego dzieło stanowi dziś szczególnie wartościowy materiał do badań nad granicznymi dekanatami Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego[51]. Przedstawiony poniżej fragment źródła stworzonego w 1795 r. przez tego kartografa ukazuje, w jak skomplikowany sposób kształtowała się pomiędzy państwami granica, której kształt ewidentnie dopasowuje się do decyzji posiadaczy przygranicznych dóbr[52]. Białystok w tej wersji, zgodnie z wiedzą historyczną, położony jest na granicy obu państw, którą stanowi rzeka Biała.
Karol de Perthées, Mappa szczegulna [!] województwa podlaskiego z 1795 r.
Zaprezentowane wyżej przykłady nie oznaczają, co oczywiste, przynależności Białegostoku w XVIII stuleciu do Wielkiego Księstwa Litewskiego, ukazują jednakże problem z prześledzeniem granicy i określeniem przynależności państwowej tego miasta.
[1] Urzędnicy podlascy XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Dubas-Urwanowicz, W. Jarmolik, M. Kulecki, J. Urwanowicz, Kórnik 1994, s. 7–15.
[2] Ziemia drohicka (i niewyodrębniona jeszcze mielnicka) otrzymała przywilej stosowania polskiego prawa ziemskiego około 1444 r., ziemia bielska takie uprawnienia uzyskała w 1501 r., a 46 lat później potwierdzono i zlikwidowano wszelkie odrębności w stosunku do ziemi drohickiej. J. Maroszek, Prawo polskie na Podlasiu do 1569 roku, [w:] O prawie i jego dziejach księgi dwie, s. 329–330.
[3] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, Ф. 1708, op. 1, nr 6, k. 550–550v.
[4] Akta unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. S. Kutrzeba, W. Semkowicz, Kraków 1932, s. 197-207.
[5] J. Maroszek, Dzieje województwa podlaskiego do 1795 roku, Białystok 2013, s. 126-139.
[6] Zakład Narodowy im. Ossolińskich, rkps. 1793, s. 555.
[7] J. Maroszek, Dzieje Białegostoku, s. 60–61; T. Wasilewski, Białystok w XVI–XVII wieku, s. 115.
[8] Wyznaczane przez sejm komisje graniczne pomiędzy Podlasiem a Wielkim Księstwem Litewskim (1589, 1591, 1596, 1598, 1601, 1607, 1611, 1616, 1620, 1623, 1635, 1638, 1649, 1661): Volumina Legum, t. II, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859, s. 287, 289, 332, 367, 371, 391, 393, 403, 444, 469; Volumina Legum, t. III, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860, s. 14–15, 151–152, 180–181, 219, 414, 429, 448–449; Volumina Legum, t. IV, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860, s. 149, 336. Cf. H. Gmiterek, Komisja graniczna z 1623 roku. Przyczynek do dziejów sporów granicznych polsko-litewskich w XVII wieku, „Rocznik Bialskopodlaski” 11(2003), s. 25–32.
[9] M. Wójciuk, Urzędnicy ziemscy województwa brzesko-litewskiego w czasach saskich, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 2 (2005), s. 96; A. Wilkiewicz-Wawrzyńczykowa, Spory graniczne polsko-litewskie w XV-XVII w., Wilno 1938, s. 185 i n.
[10] J. Maroszek, Dzieje Białegostoku, s. 58–60.
[11] Uniwersał K. Radziwiłła, Wilno 10 VII 1598, Российская национальная библиотека (Санкт-Петербург). Отдел рукописей, Собрание автографов П. П. Дубровского, Фонд 971, Авт. 115, k. 11.
[12] B. Kamieniecki do K. Radziwiłła, Grodno 17 VII 1598, Российская национальная библиотека (Санкт-Петербург). Отдел рукописей, Собрание автографов П. П. Дубровского, Фонд 971, Авт. 115, k. 11.
[13] Por. K. Łopatecki, E. Zalewska, Najazd na dobra białostockie w 1598 roku. Z badań nad najstarszymi dziejami Białegostoku, „Studia Podlaskie” 19 (2011), s. 119-122.
[14] Volumina Legum, t. II, s. 287, 289, 332, 367, 371, 391, 393, 403, 444; Volumina Legum, t. III, s. 14–15, 151–152.
[15] H. Gmiterek, op. cit., s. 26-27. Na odcinku południowym (ziemia mielnicka – województwo brzeskie) rozstrzygnęła spór graniczny dopiero konstytucji z 1638 r. zatytułowana Uspokojenie komissyi Brzeskiey, która głosiła: „Kommissyą Brzeską, z Lubelskim y Podlaskim Woiewodztwem, która tak wiele Seymow zatrudniała, chcąc tandem do uspokojenia przywieść, za zgodą wszech Stanów oboyga narodów postanawiamy, aby odtąd w tych Woiewodztwach, tak z Korony do W. X. Lit. iako y z W. X. Lit. do Korony, nikt się nie odrywał, ani przez prawo ewokowany więcey nie był; ale tak iako teraz iurysdykcyi ktorey należy, y gdzie podatki Rzeczyposp. dotąd oddawał, tey iurysdykcyi ma wiecznemi czasy podlegać”. Volumina Legum, t. III, s. 448–449.
[16] Retenta poboru na sejmiku brańskim dnia 3 Augusti w roku [1611] przez obywatele powiatu bielskiego uchwalonego i [s]porząd[z]onego przez mie Piotra Grajewskiego poborce ziemi bielskiej, Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, Ф. 1708, op. 1, nr 27, k. 42–43v.
[17] Por. K. Łopatecki, Organizacja, prawo i dyscyplina w polskim i litewskim pospolitym ruszeniu (do połowy XVII wieku), Białystok 2013, s. 44-45, 515-516, 590.
[18] Jest to bardzo dobrze widoczne przez pryzmat urzędów i dygnitarstw będących w posiadaniu Wiesiołowskich (wszystkie dotyczą Wielkiego Księstwa Litewskiego o ile nie odnotowano inaczej). Jeszcze Piotr Wiesiołowski starszy pełnił urząd oboźnego koronnego, natomiast jego syn Piotr Wiesiołowski młodszy pełnił urzędy podskarbiego dwornego (1590), marszałka nadwornego (1598) i marszałka wielkiego (1615). Krzysztof Wiesiołowski w 1600 r. otrzymał godność podstolego, w 1604 r. stolnika, w 1620 r. został krajczym, trzy lata później zaś marszałkiem nadwornym i w 1635 r. marszałkiem wielkim. Urzędnicy centralni i nadworni Polski, s. 93; Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Kórnik 1994, s. 59, 73, 74, 77, 161, 165, 188.
[19] Autor nieznany, rozmiary: 205,5 x 182 cm. Obraz przechowywany w Mińsku (Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь). Zob. Н.Ф. Высоцкая, Жывапіс Беларусі XII - XVIII стагоддзяў, Мінск 1980, s. 127 i n.
[20] Autor nieznany, data powstania: 1633-1645, rozmiary: 210 x 133,5 cm. Obraz przechowywany w Mińsku (Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь). Zob. Н.Ф. Высоцкая, Жывапіс Беларусі XII - XVIII стагоддзяў, Мінск 1980, s. 128 i n.
[21] P. Dąbkowski, Prawo prywatne polskie, t. II, Lwów 1911, s. 72-73; M. Mikuła, Zakres przedmiotowy spadkobrania testamentowego w statutach litewskich, „Krakowskie Studia z historii państwa i prawa” 3 (2010), s. 132-139.
[22] Volumina legum, t. III, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860, s. 319.
[23] Нацыянальны гістарычны архів Беларусі, Минск, , Фонд 1708, опис 137, k. 93-95v.
[24] J. Bąkowski, Kronika kościoła parafialnego w m. Białymstoku położonego w diecezji wileńskiej, guberni grodzieńskie, powiecie i dekanacie białostockim. 1849, oprac. J. Maroszek, „Białostocczyzna” (1993), 2, s. 95-96.
[25] A. S. Radziwiłł, Pamiętnik, t. II: 1637-1646, tłum i oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, Warszawa 1980, s. 519.
[26] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, f. 1708, op. 1, nr 39, k. 186v.
[27] Zakład Narodowy im. Ossolińskich, rkps. 224, s. 949.
[28] B. Tykiel, Kilka uwag historyczno-statystycznych o guberni augustowskiej, „Biblioteka Warszawska” 4 (1857), s. 616-617; Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, f. 1708, op. 1, nr 39, k. 186v.
[29] A. Sztachelska-Kokoczka, Magnackie dobra, s. 34. Stefan Mikołaj Branicki majątek podlaski traktował w sposób instrumentalny, często zastawiając, sprzedając lub skupując ziemię od okolicznej szlachty. A. Laszuk, Duża i średnia własność, s. 42–43.
[30] J. Maroszek, Ponowienie praw miejskich Białegostoku, „Białostocczyzna” 1998, nr 3, s. 3. Analogiczne sformułowanie odnajdujemy w ponowieniu praw miejskich przez Augusta II z 1760 r. Описане рукописнаго отделения, вып. IV, s. 117.
[31] Nadmienić należy, iż prawo magdeburskie wprowadził do Wielkiego Księstwa Litewskiego – Jagiełło – lokując w 1387 r. Wilno, a na Podlasiu spopularyzował je Aleksander Jagiellończyk. Szerzej o tym zagadnieniu: W. Jarmolik, Pierwsza lokacja miejska na Podlasiu (Sokołów Podlaski – 1424 r.), „Studia Podlaskie” 1 (1990), s. 71-82.
[32] Parafia białostocka obejmowała zarówno ziemie koronne – właściwych dóbr białostockich – oraz litewskie w skład których wchodziły ziemie zabłudowskie.
[33] Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784, oprac. W. Wernerowa, „Studia Podlaskie” 1(1990), s. 108–112.
[34] A. Sztachelska, Białystok w korespondencji Branickich, [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. III, s. 55.
[35] W konsekwencji J. M. Bazewicz wydając Mapę Polski z podziałem na województwa z 1770 r. oraz kilku ważniejszych okresów (Warszawa 1918) opierając się na źródłach kartograficznych odnotowuje Białystok po stronie litewskiej. Odwrotnie postąpił Jan Birecki sporządzając mapę Polski w roku 1771 (Kraków 1895), jednakże pobliski Wasilków nie znalazł się po stronie Wielkiego Księstwa Litewskiego lecz Polski.
[36] L. Kublin, „Regni Poloniae (...) Jakuba Kantera z 1770 r., „Zabytki Polskiej Kartografii” 2 (1980).
[37] Mapa dostępna na stronie internetowej: http://rcin.org.pl/dlibra/doccontent?id=460&from=FBC (dostęp z 23 V 2013 r.).
[38] Centralny Katalog Zbiorów Kartograficznych w Polsce, z. 5: Wieloarkuszowe mapy topograficzne ziem polskich 1576–1870, cz. 2, red. i oprac. T. Paćko, W. Trzebiński, Wrocław 1982, poz. 18. Zwrócić należy uwagę na błędne umieszczenie osad zaznaczonych na mapie na południe od Białegostoku.
[39] Egzemplarz wydrukowany na jedwabnej planszy znajduje się w Bibliotece Narodowej w Warszawie. More Precious Than Gold. Treasures of the Polish National Library, ed. H. Tchórzewska-Kabata, Warszawa 2003, s. 62 (http://bn.org.pl/download/document/1236004326.pdf). Zob. reprodukcję: http://www.rcin.org.pl/igipz/dlibra/docmetadata?id=282 (dostęp 23 VI 2014 r.).
[40] Mapa ta była przygotowana przez kwatermistrza pruskiego na podstawie polskich materiałów kartograficznych. M. Kocójowa, „Pamiątkom ojczystym ocalonym z burzy dziejowej”. Muzeum Emeryka Hutten Czapskiego (Stańków-Kraków), Kraków 1978, s. 187.
[41] Der königlichen Republik Polen Woiwodschaft Podlachien mit dem obern Theile der Woiwodschaft Lublin oder Klein Polens nördlicher Theil. Nro. 43, hrsg. F. J. J. von Reilly, Wiedeń 1789. Warto zwrócić uwagę, że twórca mapy zupełnie pominą osady położone w powiecie grodzieńskim (z wyjątkiem Czarnegostoku), podobnie jak w przypadku Białegostoku, również Wojszki zostały błędnie przedstawione po stronie litewskiej.
[42] Reprodukcja mapy na stronie internetowej: http://rcin.org.pl/dlibra/docmetadata?id=289&from=&dirids=1&ver_id=&lp=51&QI=1839E235687D009648366B54E33F0E6D-33 (dostęp 22 X 2014 r.).
[43] Reprodukcja mapy znajduje się na stronie http://leb.nlr.ru (dostęp z 11 IV 2013 r.).
[44] Centralny katalog zbiorów kartograficznych w Polsce, t. VI, oprac. T. Paćko, W. Trzebiński, Warszawa 2000, poz. 104.
[45] K. Kozica, J. Pezda, Imago Poloniae, t. II: Dawna Rzeczpospolita na mapach, dokumentach i starodrukach w zbiorach Tomasza Niewodniczańskiego, red. T. Niewodniczański, Warszawa 2002, poz. K44/4; B. Krassowski, Polska na mapach wydawców norymberskich i augsburskich z XVIII wieku, „Studia i Materiały z Historii Kartografii”, Warszawa 1985 s. 46, 58.
[46] Mapa udostępniona na stronie internetowej: http://rcin.org.pl/dlibra/docmetadata?id=408&from=&dirids=1&ver_id=&lp=1&QI=255C6F045CD617D330752E0301CE29BF-5 (dostęp z 3 III 2014 r.).
[47] Do najważniejszych opracowań dotyczących tej postaci należy zaliczyć: K. Buczek, Kartograf króla Stanisława Augusta. Życie i dzieła, [w:] Karol Perthées (1739-1815), fizjograf Pierwszej Rzeczypospolitej. Życie oraz działalność kartograficzna i entomologiczna, red. J. Pawłowski, Warszawa 2003s. 21-134; H. Rutkowski, Okres Stanisława Augusta w badaniach Karola Buczka nad kartografią dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Karol Buczek (1902-1983), człowiek i uczony, red. D. Karczewski i in., Kraków-Bydgoszcz 2004, s. 76-102.
[48] K. Buczek, O kilku mapach Polski z czasów Stanisława Augusta, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 18 (1973), 1, s. 85-98; Białystok oczami kartografa, oprac. A. Gawroński, Białystok 2011, s. 5.
[49] B. Olszewicz, Kartografia polska XVIII wieku. Przegląd chronologiczno-bibliograficzny (dokończenie), „Polski Przegląd Kartograficzny” 10 (1932), s. 264-265. Reprodukcja mapy znajduje się na stronie http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=229083&from=pubstats.
[50] Lepiej wykonana, wykorzystująca pomiary trygonometryczne była mapa przygotowana przez J. C. Textora. Niestety, sporządzono ją w latach 1795–1800 i nie zawierała już granic dawnej Rzeczypospolitej. T. Lankamer, Mapa J. C. Textora pod tytułem „Nowe Prusy Wschodnie” z lat 1795–1800, „Rocznik Białostocki” 7(1967), s. 181–204.
[51] A. Ertman, Rękopiśmienna mapa woj. podlaskiego K. Pertheesa z r. 1795. Jej źródła, metoda opracowania, znaczenie dla badań historycznych, „Analecta” 2007, nr 1–2, s. 129–137; K. Buczek, Kartograf króla Stanisława Augusta. Życie i dzieła, wyd. H. Rutkowski, [w:] Karol Perthées (1739–1815), fizjograf Pierwszej Rzeczypospolitej. Życie oraz działalność kartograficzna i entomologiczna, red. J. Pawłowski, Warszawa 2003; s. 21–134; W. Wernerowa, Ocena „ankiet parafialnych” jako źródła wiedzy Karola Perthéesa o fizjografii Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, [w:] Karol Perthées (1739–1815), fizjograf Pierwszej Rzeczypospolitej, s. 165–192.
[52] S. Alexandrowicz, „Mappa szczegulna województwa podlaskiego” Karola de Perthées z 1795 r. Uwagi wstępne, „Studia Podlaskie” 1(1990), s. 91–97; A. Ertman, Rękopiśmienna mapa woj. podlaskiego K. Pertheesa z r. 1795 . Jej źródła, metoda opracowania, znaczenie dla badań historycznych, „Analecta” 1-2(2007), s.129-137.
